زندگی با طعم اورانیوم

اسدالله افلاکی:

 بیش از 7سال از خاتمه جنگ آمریکا و عراق می‌گذرد اما این جنگ هنوز قربانی می‌گیرد.

افزایش کودکانی که با ناهنجاری‌های مادرزادی در عراق متولد می‌شوند و بالا رفتن نرخ ناباروری در مردان و زنان عراقی، تنها بخشی از مصایب جنگ آمریکا با عراق است که همچنان ادامه دارد؛ جنگی که 20مارس 2003 به بهانه آزاد ‌سازی‌ عراق آغاز شد و 19‌آگوست 2010 با خروج آخرین تیپ رزمی آمریکایی رسما خاتمه یافت.

دکتر مژگان صوابی‌اصفهانی، متخصص سم‌شناسی محیط‌زیست بیش از 10سال است که در زمینه آلاینده‌های جنگی ناشی از عملیات نظامی آمریکاییان در عراق و اثرات نامطلوب آن بر محیط‌زیست و سلامت شهروندان، مطالعه و تحقیق می‌کند.

او که دانش‌آموخته دانشگاه میشیگان است با تلاش‌های پیگیرانه خود توانست با همکاری دانشمندان انگلیسی، 3لایحه در پارلمان انگلیس مطرح کند که طی آن، آمریکا و انگلیس ملزم به پاکسازی آلاینده‌های جنگی از منطقه خاورمیانه شده‌اند.

این متخصص سم‌شناسی محیط‌زیست که برای برگزاری همایشی در دانشگاه شهیدبهشتی به ایران آمده است به همشهری آمد تا درباره آخرین دستاوردهای تحقیقاتی خود بگوید.

او که به‌خاطر فعالیت‌های پژوهشی‌اش موفق به دریافت جایزه محیط‌زیستی ریچل کارسون در سال 2015 شد به همشهری گفت که بزرگ‌ترین هدفی که دنبال می‌کند کاستن از آلام قربانیان جنگ آمریکا با عراق و پیشگیری از رنج و درد ناخواسته‌ای است که براثر فعالیت‌های نظامی آمریکا، مردم بی‌گناه، به‌ویژه کودکان و زنان در خاورمیانه با آن مواجه می‌شوند.

خانم دکتر شما به‌طور دقیق  روی چه موضوعی تحقیق می‌کنید؟

 آلاینده‌های ناشی از جنگ آمریکا در عراق و به طور کلی خاورمیانه و اثرات این آلاینده‌ها بر محیط‌زیست و سلامت شهروندان.

مدت‌هاست که وجود این آلاینده‌ها برای خاورمیانه معضل ایجاد کرده است. از سال 2003  میلادی که جنگ آمریکا با عراق شروع شد منشأ آلاینده‌های مربوط به جنگ برای ما ناشناخته بود اما طی 10سال گذشته با تلاش و روشنگری‌های خبرنگاران بین‌المللی، به‌خصوص آنهایی که در حوزه سیاست و سیاستگذاری آمریکا فعالیت می‌کنند، اطلاعات زیادی که مربوط به این مسائل بود و در آمریکا اجازه انتشار نداشت، منتشر شد.

این اطلاعات نشان داد که منابع آلاینده‌ها در عراق تنها تیرها و بمب‌هایی نبوده‌اند که از آنها استفاده شده بلکه حجم عظیمی از آلاینده‌ها ناشی از قبرستان‌های بزرگ ادوات جنگی اعم از تانک و توپ بود که با اورانیوم فرسوده پوشانده شده بودند.

آلودگی‌های ناشی از این ادوات به‌مرور زمان با بارندگی، باد و رواناب‌ها وارد چرخه محیط‌زیست و طبیعت می‌شوند و علاوه بر آلوده‌کردن خاک، آب و به طور کلی زیست‌بوم‌های طبیعی و محیط‌زیست، به زنجیره غذایی انسان راه می‌یابند و سلامت او را با خطر مواجه می‌کنند.

 ابعاد و تعداد این قبرستان‌ها چقدر است؟

بر اساس فیلم‌ها و مستندات موجود، این قبرستان‌ها مناطق وسیعی را در بر گرفته‌اند؛ برای نمونه، در حدفاصل بصره و بغداد، کیلومترها مساحت، به این قبرستان‌ها اختصاص دارد. بنا به تخمین کلی، آمریکا 500پایگاه نظامی در عراق دارد و به خاطر وجود این پایگاه‌ها، در اطراف بسیاری از شهرهای عراق پسماندهای خطرناک جنگی انباشته شده است.

آیا آمار دقیقی از ادوات جنگی آلوده ناشی از جنگ آمریکا در عراق وجود دارد؟

بنا به اطلاعاتی که «کنسول روابط بین‌الملل» آمریکا سالانه منتشر می‌کند، نیروهای آمریکایی تنها در سال گذشته میلادی بیش از 26هزار بمب در خاورمیانه به کار برده‌اند که از بخش عمده آن در کشورهای سوریه و عراق استفاده شده است.

این بمب‌ها حاوی سرب، جیوه و فلزات سنگین بسیار خطرناکی هستند که باعث مسمومیت دستگاه‌ عصبی انسان می‌شود.

همچنین ما می‌دانیم که آمریکا برای کشتن هر نفر در عراق، بیش از 250هزار تیر شلیک کرده که این یک رقم سرسام‌آور است.

ساختمان هر گلوله، متشکل از جیوه برای آتش‌گرفتن و پوسته سربی متراکم و سنگین برای سوراخ‌کردن هدف است. این آمار، نشان‌دهنده فاجعه‌ای‌است که طی 15سال گذشته در عراق اتفاق افتاده و بر محیط‌زیست و شهروندان این کشور، اثرات نامطلوبی گذاشته است.

چطور به این نتیجه رسیدید که اثرات ناشی از این گلوله‌ها و سایر ادوات جنگی بر سلامت شهروندان عراقی اثر می‌گذارد؟

تحقیقات ما نشان داد که میزان جیوه و سرب در مو، دندان و ناخن کودکان عراقی بسیار بیشتر از حد معمول است؛ مثلا میزان سرب موجود در دندان شیری کودکان عراقی 50برابر کودکان ایرانی است.

از چه سالی شما روی این موضوع متمرکز شدید؟

ما راه دشواری را پشت سر گذاشتیم. از سال2007 میلادی تلاش کردیم که تیم‌های پزشکی و محیط‌زیست تشکیل بدهیم تا بتوانیم پیامدهای زیست‌محیطی و سلامت شهروندان آن‌دسته از کشورهای خاورمیانه مثل عراق را که با جنگ درگیر بودند بررسی کنیم.

این تیم‌ها در شهرهای بصره، هاویجه، فلوجه و ناصریه تشکیل شدند و کار تحقیقاتی خود را شروع کردند؛ سپس نتایج این تحقیقات را در مقالات متعدد منتشر کردیم.

 تحقیقات شما بر اساس چه مستنداتی صورت گرفت؟

ما کارمان را در فلوجه با توزیع پرسشنامه‌ای که حاوی 70پرسش بود، شروع کردیم و از 80خانوار خواستیم به پرسش‌ها پاسخ دهند.

«تاریخ تولد کودکان و تاریخچه سکونت خانواده در آن شهر»، «سابقه تولد کودکان متولدشده با ناهنجاری در خانواده»، «منشأ آب آشامیدنی خانواده»، «قرارگرفتن در معرض آلاینده‌های جنگی» و اینکه «آیا اعضای خانواده در اماکن و پایگاه‌های نظامی رفت‌وآمد داشته‌اند یا نه»، ازجمله موضوعات این پرسش‌ها بود.

پس از تکمیل پرسشنامه‌ها، از کودکان متولدشده با ناهنجاری در این خانواده‌ها، نمونه‌برداری کردیم.

این تحقیقات نشان داد که تعداد ناهنجاری‌های مادرزادی در فلوجه از سال2003 به بعد، 50درصد افزایش یافته و این روند رو به افزایش است. علاوه بر ناهنجاری‌های مادرزادی در کودکان، در این شهر سقط‌جنین و ناباروری بین مردان و زنان هم افزایش یافته است.

در شهرهای دیگر عراق چطور؟

نتایج تحقیقات ما در بصره هم شبیه فلوجه بود؛ در عین حال، وضعیت این دو شهر را از نظر آمار بیماری‌ها و ناهنجاری‌های مادرزادی با هم مقایسه کردیم؛ چون دکتر السباک (پزشک عراقی ساکن بصره) مقاله‌ای در سال1997 منتشر کرده بود که نشان می‌داد در سال‌های 1994و 1995 از هر هزار تولد زنده در این شهر، 1.37کودکان متولدشده، به ناهنجاری مبتلا بوده‌اند.

این آمار به این دلیل قابل تامل بود که نشان می‌داد با اینکه سال‌های94 و 95 دوره اعمال بیشترین فشار تحریم‌های آمریکا بر عراق بود، چون محیط‌زیست به آلاینده‌های جنگی آلوده نبوده آمار کودکان مبتلا به ناهنجاری مادرزای بسیار پایین بوده است ولی در سال‌های 2007 و 2008 (یعنی در اوج جنگ آمریکا در عراق) این آمار به 48مورد در هر هزار تولد زنده افزایش یافته است.

 در هاویجه هم با کودکانی مواجه شدیم که با بیماری‌های متعدد عصبی دست‌به‌گریبان بودند. نکته‌ای که وجود داشت این بود که کودکان هاویجه به دلیل قرارداشتن در معرض سموم جنگی، به بیماری‌هایی مبتلا بودند که حین رشد آشکار می‌شود و این بیماری‌ها در هاویجه به‌شدت رو به افزایش بود.

از ژانویه 2017 تحقیق روی شهر ناصریه را با نمونه‌برداری آغاز کردیم. این شهر را به این دلیل انتخاب کردیم که در جوار یک پایگاه نظامی آمریکایی قرار داشت و نظامیان آمریکایی طی سال‌های 2003 تا 2013 پسماندهای نظامی اعم از کامپیوتر، ادوات فرسوده جنگی، ظروف یکبارمصرف و... را در این پایگاه در حجم انبوه و به طور شبانه‌روزی سوزانده بودند.

سوزاندن این پسماندها چه تأثیری بر سلامت شهروندان ناصریه داشته است؟

انستیتوی مدیسین آمریکا، طی سال‌های 2011 و 2012 در گزارشی‌هایی اعلام کرد که مواجهه انسان با آلاینده‌های متصاعدشده از سوزاندن پسماندهای نظامیان می‌تواند به بروز انواع بیماری‌های قلبی‌ـ‌عروقی، عصبی، تناسلی، گوارشی و تنفسی منجر می‌شود؛ بنابراین افرادی که در شهر ناصریه زندگی می‌کنند به احتمال زیاد تحت‌تأثیر منفی سوزاندن پسماندها قرار داشته‌اند. علاوه بر این، پزشکان مقیم ناصریه ازجمله دکتر فلاح که با تیم تحقیقاتی ما همکاری می‌کند هنگام طبابت دریافت که تعداد مبتلایان به اوتیسم در این شهر زیاد شده و دلیل این بیماری هم آلودگی‌های محیطی‌است.

این موضوع باعث شد که با نمونه‌برداری‌های محیطی از خاک و غبار و نیز نمونه‌برداری از کودکان مبتلا به ناهنجاری‌های مادرزادی با درنظرگرفتن فاصله محل زندگی این کودکان با پایگاه‌های نظامی، تأثیر سوزندان این پسماندها را بررسی کنیم تا مشخص شود آیا کودکانی که محل زندگی‌شان به پایگاه‌های نظامی نزدیک‌تر بوده بیشتر به ناهنجاری‌های مادرزادی مبتلا شده‌اند یا نه و آیا فلزات سنگین در بافت، خون و موی آنها بیشتر است؟

این نمونه‌ها اکنون در حال آنالیز است و ما امیدواریم تا آخر ‌ماه ژانویه (یازدهم بهمن‌ماه امسال) داده‌های حاصل از نمونه‌ها به دست ما برسد تا بتوانیم بر اساس آنالیز آماری، نتیجه قطعی را در این زمینه اعلام کنیم.

با توجه به همجواری ایران با عراق، آیا این آلودگی‌ها ایران را هم  تهدید می‌کند؟

هنوز در این زمینه تحقیقی صورت نگرفته است؛ با وجود این، در سفرهای متعدد به اهواز و سایر شهرهای مجاور عراق و گفت‌وگو با پزشکان،متوجه شدم که آنها نگران تولد کودکان با ناهنجاری‌های مادرزادی هستند. تحقیقاتی که در چین انجام شده نشان می‌دهد که استنشاق غبار باعث بروز ناهنجاری‌های مادرزادی در کودکان می‌شود اما این فقط مربوط به غبارهای معمولی است.

اکنون ما این دغدغه را داریم که آیا غباری که از عراق وارد ایران می‌شود آلوده به آلاینده‌های جنگی هست یا نه!؟

نگرانی ما به این دلیل است که محققان نظامی وزارت جنگ آمریکا در مقالاتی که منتشر کرده‌اند اعلام کرده‌اند غبار عراق، مسموم و به فلزات سنگین و سمی و نیز انواع ویروس و میکروب آلوده است و سلامت شهروندانی که در معرض این غبارها قرار دارند به مخاطره می‌افتد.

آیا از تحقیقات شما در ایران هم استقبال شده است؟

بله. در ایران از این تحقیقات بسیار استقبال شد؛ به‌ویژه دانشجویان و استادان دانشگاه‌های مختلف کشور ازجمله دانشگاه‌های اصفهان، تهران، زنجان و عسلویه از سخنرانی‌های من در این دانشگاه‌ها استقبال خوبی کردند.

همین چند روز پیش کنفرانسی درباره آلاینده‌های جنگی و اثرات آن بر سلامت عمومی در دانشگاه شهید‌بهشتی برگزار شد که استقبال قابل توجه دانشجویان و استادان را در پی داشت. در این کنفرانس، همکار عراقی من دکتر فلاح هم سخنرانی کرد.

مهم‌ترین مطالبه  

دکتر مژگان صوابی اصفهانی:تحقیقات ما در عراق باعث شد که جایزه محیط‌زیستی سال2015 ریچل‌ کارسون را که یک جایزه شناخته‌شده جهانی‌است، دریافت کنم و این، کمک بزرگی بود که ما بتوانیم تحقیقات‌مان را ادامه بدهیم. هدف از این تحقیقات هم پیشگیری از رنج و درد ناخواسته‌ای‌است که بر اثر فعالیت‌های نظامی آمریکا، مردم بی‌گناه و به‌ویژه کودکان در خاورمیانه با آن مواجه می‌شوند.

به قول همکارم ـ دکتر فلاح ـ وقتی یک بچه بدون پا و دست به دنیا می‌آید ما نمی‌توانیم برای او کاری بکنیم اما با کارهایی که امروز انجام می‌دهیم می‌توانیم از تولد کودکان ناقص‌الخلقه در آینده پیشگیری کنیم. مهم‌ترین مطالبه ما از انجام این تحقیقات، الزام مسببان ایجاد آلودگی‌های جنگی به پاکسازی این آلودگی‌هاست.

حمایت دانشمندان آمریکایی

   پیگیری‌های ما سبب شد که سازمان دانشمندان بهداشت عمومی آمریکا که یک سازمان شناخته‌شده است قطعنامه‌ای مبنی بر الزام آمریکا به پاکسازی پایگاه‌های نظامی خود در عراق و افغانستان صادر کند. در این قطعنامه تأکید شده که آمریکا موظف است آلاینده‌های ناشی از جنگ را از منطقه خاورمیانه پاک کند تا سلامت کودکان عراقی و افغانی تأمین شود.