صنعت خودرو از تولد تا زیان

سال‌هاست می‌گویند صنعت خودرو ورشکسته است و البته به اندازه همین سال‌هاست که خودروسازان مدعی‌اند در جاده ترقی و پیشرفت دنده تعویض می‌کنند. سال‌ها گذشته و خودروسازان در فراز و نشیب اقتصاد ایران تاخته‌اند اما حالا، آمارها و شاید آمارسازی‌ها آمده‌اند تا اوضاع وخیم صنعت خودرو را فریاد بزنند. به گزارش همشهری، آمارها می‌گویند ایران‌خودرو، در 56سالگی روی صندلی ورشکسته‌ها نشسته و زنگ خطر شکل‌گیری دومینوی ورشکستی خودروسازان و قطعه‌سازان وطنی را به صدا درآورده است، زیرا خودروسازان جزو بدهکاران اصلی صنعت قطعه‌سازی کشور هستند و مشکلات مالی آنها اول از همه دامنگیر این صنعت خواهد شد.

ایران‌خودرو و آرمان خیامی
برادران خیامی، ایران‌خودرو را که حالا عنوان بزرگ‌ترین خودروساز ایرانی را یدک می‌کشد، 56سال و 20روز پیش در دوازدهم مهرماه1341 تأسیس کردند. «ایران ناسیونال» عنوان برازنده‌ای بود که خیامی‌ها برای شرکت‌شان انتخاب کرده بودند آخر قرار بود این شرکت به روزترین خودروهای جهان را در ایران تولید کند. آنها تولید را با مونتاژ اتوبوس آغاز کردند و 4سال بعد، در همکاری با تالبوت انگلیس، هیلمن را به‌عنوان نخستین سواری مونتاژی روی خط تولید فرستادند تا با عنوان پیکان، یکه‌تاز جاده‌های ایران باشد. قرار بود پیکان، پیکان نماند و شعار تولید خودروهای مدرن در ایران محقق شود اما در جریان انقلاب، ایران‌ناسیونال مصادره و خیامی از کشور خارج شد تا کارخانه به‌دست مدیران دولتی بیفتد و با افتخار پیکان را برای 27سال دیگر تولید کنند. عاقبت در ۲۶اردیبهشت‌ماه سال1384 تولید پیکان با حضور اسحاق جهانگیری وزیر صنعت وقت به‌دلیل مسائل زیست‌محیطی متوقف شد تا این نماد تغییرناپذیری خودروساز ایرانی جای خود را به سمند نوزین (جدید) بدهد. 
در ادامه ایران‌خودرو خانواده سمند را در کنار خانواده مونتاژی پژو در سبد تولیدات خود جای داد. خودرویی که نامش خودروی ملی بود اما بخش عمده قطعات حیاتی خود را از پژو عاریه گرفته بود.
این روایت کوتاه از تاریخچه ایران‌خودرو، حاکی از این است که خودروساز ایرانی، با توجه به بازار مستعدی که به‌صورت انحصاری در اختیار دارد، عملا نه نیازی به توسعه و پیشرفت احساس می‌کند نه توانی برای این کار دارد و نه اصلا عزمی برای آن. این مسائل حتی در پسابرجام نیز که قراردادهای پر سر و صدای تولید مشترک خودرو با فرانسوی‌ها منعقد شد نیز دوباره خود را نشان داد چراکه در این دوره نیز هرچند وعده‌های شیرینی برای تولید خودروهای روزآمد در ایران داده شده بود اما چیزی جز مونتاژ نصف و نیمه چند مدل خودروی نسل سوم نصیب کشور نشد. خودروهایی که تولید آنها سریعا تحت‌تأثیر خروج آمریکا از برجام منتفی شد و دیگر هیچ.
حالا اما، ایران‌خودرو، ایران ناسیونال سابق، درصورت‌های مالی میان‌دوره‌ای مربوط به عملکرد 6‌ماه نخست امسال، 2567میلیارد تومان زیان ساخته، یعنی 1.67برابر کل سرمایه خود، تا ثابت کند که ورشکستگی خودروسازان ایرانی، آن‌قدرها هم که به‌نظر می‌رسد بعید و عجیب نیست؛ حتی اگر محصولات 2سال بعدش را نیز پیش‌فروش کرده باشد. در حقیقت جادوگری خودروسازان ایرانی کار را به‌جایی رسانده که در بهترین شرایط نیز نمی‌توان انتظار پیشرفت و سوددهی از این صنعت داشت. این شرکت‌ها از یک‌سو با مازاد 3برابری نیرو مواجه هستند و از دیگر سو ساختار مدیریتی بسیار ناکارآمد و پیچیده‌ای دارند. ترکیب سهامداری این شرکت‌ها به‌گونه‌ای تودرتو و درهم‌تنیده است که نه سهامدار دولتی و نه سهامداران خصوصی آن چندان شفافیتی ندارند. در ساده‌ترین بازی سهامداری این شرکت‌ها، هر خودروساز به‌واسطه یک یا چند شرکت زیرمجموعه، دوباره سهامدار بخشی از سهام خود است و به‌نظر می‌رسد توان و تمرکزی که باید صرف ارتقای شرکت‌ها شود در همین بازی‌ها تلف می‌شود.

نفرین پول‌های بادآورده
چند‌ماه پیش، وقتی نرخ ارز یکباره خود را بالای 6هزار تومان رساند و موج افزایش قیمت در بازارها به راه افتاد، قیمت خودرو هم تخت‌گاز بالا رفت اما در این میان دولت که تمام تلاش خود را برای کنترل بازارها به‌کار گرفته بود تاب تنش در بازار را نیاورد و تلاش کرد با راضی کردن خودروسازان برای پیش‌فروش محصولات خود، تب بازار را بشکند. 2خودروساز بزرگ ایران، با چراغ سبز دولت پیش‌فروش انبوه محصولات را آغاز کردند اما هیچ‌کدام نتوانستند یا نخواستند بر تقاضای بازار غلبه کنند. پیش‌فروش‌های خودروسازان که همواره با ایراد سامانه فروش همراه می‌شد در حالی یک‌به‌یک ادامه پیدا کرد که آنها نه‌تنها فروش نقدی محصولات خود را متوقف کرده بودند که خودروهای پیش‌فروش شده را نیز با تعویق بسیار زیاد تحویل می‌دادند. در این میان درخواست‌های مکرر خودروسازان برای افزایش قیمت به‌قدری بالا گرفته بود که برخی مطمئن بودند همه بازی‌های آنها در تحویل خودرو فقط نمایشی برای فشار آوردن به دولت، وزارت صنعت و شورای رقابت است تا به افزایش قیمت و آنچه واقعی‌سازی‌ قیمت خودرو می‌دانستند، رضایت بدهند. حالا خودروسازان مانده‌اند و میلیاردها تومان پول مردم که در ازای پیش‌فروش‌های کاغذی گرفته‌اند و مردم مانده‌اند و برگه پیش‌خرید خودرو و خودروسازی که صورت‌های مالی‌اش بوی ورشکستگی می‌دهد. از سوی دیگر که نگاه کنیم، خودروسازان محصولات خود را بر پایه قیمت روز تحویل خودرو پیش‌فروش کرده‌اند تا اگر زورشان چربید و افزایش قیمت محقق شد، بهای خودرو را تا ریال آخر از مشتری بگیرند؛ این مسئله شاید قوی‌ترین دلیلی باشد که احتمال آمارسازی ایران‌خودرو و تمارض به ورشکستگی آن را توجیه کند زیرا با این وضعیت کسی نمی‌تواند ادعا کند که قیمت خودرو نباید افزایش پیدا کند.