درمان اعتیاد نیروی فراانسانی نمی‌خواهد

سمیرا مصطفی‌نژاد

مراکز ترک اعتیاد به الکل در نقاط مختلف کره زمین فراوانند؛ مراکزی که با نام کلینیک‌های توانبخشی (Rehab) شناخته می‌شوند و مشهورترین آنها در آمریکا و بریتانیا واقع شده‌اند. در این مراکز افراد در مرحله اول مورد آزمایش‌های جسمانی و روانی قرار می‌گیرند تا متخصصان بتوانند شدت اعتیاد و نوع کمکی که فرد به آن نیاز دارد را تعیین کنند. در مرحله بعد، داروها و برنامه‌های روان‌درمانی مورد نیاز هر بیمار تشخیص داده می‌شود. برنامه‌های سم‌زدایی و درمان اعتیاد در جهان معمولا به 2 دسته بستری و سرپایی تقسیم می‌شوند که گاه درصورت نیاز درمان‌ها به‌صورت ترکیبی انجام می‌شوند. در مورد اول فرد باید در مراکز ترک اعتیاد بستری شود تا از نزدیک تحت نظر و مراقبت قرار گیرد. در شیوه دوم، فرد تکنیک‌‌های درمانی و داروهای خود را دریافت می‌کند اما در طول درمان در خانه شخصی‌اش سکونت دارد و به‌صورت منظم باید با درمانگر خود ملاقات داشته باشد. تکنیک جامع با رویکرد ذهن-جسم- روان که با مدیتیشن، یوگا و هنردرمانی به فرد کمک می‌کند و تکنیک ایمان‌محور که فرد با کمک گروه‌های مذهبی تحت درمان قرار می‌گیرد ازجمله دیگر مدل‌هایی هستند که در مراکز ترک اعتیاد به‌کار گرفته می‌شوند.

پیش از آغاز فرایند درمان اعتیاد، بدن فرد باید سم‌زدایی شود؛ از این‌رو افرادی که مشکل اعتیاد حاد به الکل دارند معمولا برای یک تا 3‌ماه در مراکز درمانی و ترک اعتیاد بستری می‌شوند تا با کمک دارو یا با تکنیک‌های غیردارویی، اعتیاد خود را ترک کنند. در تکنیک غیردارویی یا سم‌زدایی اجتماعی، فرد تحت‌نظر گروه‌درمانی بدون استفاده از دارو، الکل را ترک می‌کند و در طول مدت درمان، گروهی از متخصصان و روانکاوان از نظر روانی و عاطفی او را مورد پشتیبانی قرار می‌دهند. در تکنیک سم‌زدایی دارویی، علائم ناشی از ترک اعتیاد با کمک داروهایی، تحت کنترل قرار می‌گیرد تا بیمار آزار کمتری ببیند. پس از پایان دوره سم‌زدایی، ‌مرحله درمان اعتیاد آغاز می‌شود که به واسطه رفتارمحور بودن این اختلال، مشاوره بخش بزرگی از این دوره درمانی را تشکیل می‌دهد. مشاوره فردی، مشاوره گروهی، درمان تجربی و خانواده‌درمانی از جمله اساسی‌ترین بخش‌های این مرحله از درمان به شمار می‌روند. در مشاوره‌های فردی یا گروهی، فرد درباره دلایل اعتیاد با درمانگر صحبت می‌کند و تلاش می‌شود با ریشه‌یابی این مشکلات، استراتژی جدیدی برای زندگی بیمار تهیه شود.

در شیوه تجربه درمانی که در مراکز ترک اعتیاد به الکل در جهان رواج زیادی دارد، افراد با استفاده از ماجراجویی‌درمانی، هنردرمانی، نمایش درمانی، موسیقی‌درمانی و درمان با کمک حیوانات، مورد معالجه قرار می‌گیرند؛ با این هدف که به جای صحبت‌کردن درباره موضوعات مختلف، فرد آنها را تجربه و شیوه‌های غلبه بر موانع را در مسیر این تجربه کشف کند.

باوجود چنین تنوع برنامه‌ای در مراکز توانبخشی و درمان اعتیاد سراسر جهان، تعدادی از متخصصان و درمانگران، ازجمله بانکول جانسون -روانشناس و استاد علوم رفتاری دانشگاه ویرجینیا- ‌باور دارندکه این مراکز آنچنان که باید اثرگذار نیستند. جانسون که خود در زمینه توسعه رویکرد‌های جدید درمان اعتیاد فعالیت دارد، معتقد است که میان درمان اعتیاد به الکل و اعتیاد به دیگر مواد یا اعتیاد‌های ترکیبی تفاوت کلی وجود ندارد؛ برای درک نیازهای بیمار، رویکردی یکسان وجود دارد و تفاوت در نوع داروهایی است که برای انواع اعتیاد‌ها به‌کار گرفته می‌شود.

این رفتارشناس آمریکایی می‌گوید: تکنیک‌های سنتی توانبخشی و ترک اعتیاد با استفاده از شیوه‌های خود‌درمانی چندان اثرگذار نیستند. نزدیک به یک‌چهارم افرادی که مشکل اعتیاد به الکل دارند، خود‌به‌خود درمان می‌شوند و آمار مراکز توانبخشی و ترک اعتیاد نیز چندان چشمگیر نیست. شاید از این‌روست که بیشتر این مراکز، آماری از بهبود‌های خود منتشر نمی‌کنند.

به گفته جانسون، در بیشتر مراکز ترک اعتیاد به  الکل جهان، مدل مینه‌سوتا اجرا می‌شود؛ مدلی مبتنی بر اجرای برنامه‌ای 12مرحله‌ای که مراحل آن اعتقاد‌محور و ریاضت‌گونه است. ‌این مراکز گروه‌های متعددی دارند و معمولا از دارو استفاده نمی‌کنند، زیرا باور دارند تنها افرادی که مشکلشان به مرحله حاد رسیده باید تحت درمان دارویی قرار گیرند.

بهترین تکنیک برای درمان اعتیاد به الکل از نظر جانسون ترکیبی از روان‌درمانی و درمان‌دارویی است. به گفته او، پژوهش‌های زیادی درباره ترکیب تکنیک‌های درمانی در جهان صورت گرفته‌است. برای مثال در برنامه مچ (Match) تکنیک‌های مختلف روان‌درمانی روی معتادان مورد آزمایش قرار گرفت که میان تأثیرگذاری این تکنیک‌ها تفاوت چندانی مشاهده نشد؛ به بیانی دیگر تأثیرگذاری این تکنیک‌ها بسیار اندک است. در پژوهشی دیگر، افراد ترکیبی از تداخلات رفتاری، شناخت‌درمانی و خانواده درمانی و انواع مختلفی از درمان‌های مشابه را دریافت کردند و نتایج حاکی از آن بود که تأثیر این تکنیک ترکیبی بسیار کمتر از تکنیک ترکیبی روانی و دارویی بوده‌است.

به گفته جانسون، پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند که ترکیبی از درمان‌های سنتی و روانی با درمان‌های دارویی برای هرنوع اعتیادی تأثیرگذارتر است. 60درصد از اعتیاد به الکل، مانند بیماری‌های آسم و فشار‌خون عامل ژنتیک و زیستی دارد و هیچ‌کس تصورش را هم نمی‌کند که بتوان آسم را با کمک روان‌درمانی برطرف کرد یا  به کسی که فشار خون دارد نمی‌توان گفت خونسردی‌ات را حفظ کن و زندگی را ساده بگیر. در کنار تغییر سبک زندگی، به دارو هم نیاز است.

از نظر این روانپزشک، ترک هر نوع اعتیادی با تصمیم و اراده فرد هیچ ارتباطی ندارد. او می‌گوید: کلیدی‌ترین درمان ترک اعتیاد برای فردی که به‌دنبال ترک‌کردن است، دسترسی به درمان تأثیرگذار است، این کار با هیچ نیرویی- نیروی فرازمینی، نیروی زمینی، یا نیروی اراده- ارتباط ندارد، تنها به پذیرش فرد برای مراجعه به پزشک و دریافت درمان نیاز دارد و وقتی افراد بفهمند که درمان اعتیاد نیازی به نیروهای ابرانسانی ندارد، راحت‌تر به‌دنبال درمان خود خواهند رفت.