آینده از آنچه تصور می‌کنیم به ما نزدیک‌تر است

محمدمهدی مولایی| روزنامه‌نگار و آینده‌پژوه

آنچه از آن تحت عنوان «آینده‌پژوهی» یاد می‌شود، جدیدترین دستاورد انسانی برای مواجهه نظام‌مند با آینده است. برخلاف تصور عمومی در آینده‌پژوهی، هدف پیش‌بینی آینده نیست بلکه طیفی از انواع آینده‌های ممکن، باورکردنی، محتمل و مطلوب شناسایی می‌شود تا امکان مواجهه مناسب با همه آنها فراهم باشد.

آینده هنوز به‌وقوع نپیوسته و وضعیتی نامشخص و غیرقطعی دارد و هیچ داده مستندی درباره آن در دسترس نیست تا بتواند موضوع پژوهش شود. از این‌رو در کنار تحلیل‌های آماری مبتنی بر روندپژوهشی و مدل‌سازی که اغلب به‌دنبال تعمیم وضعیت گذشته و حال به آینده هستند، از نظرات کارشناسان و خبرگان به‌‌عنوان قابل‌اتکاترین منبع برای گمانه‌زنی درباره آینده استفاده می‌شود. در نتیجه براساس تجربه‌های پیشگامان این حوزه، اغلب روش‌های علمی آینده‌پژوهی بر دریافت نظام‌مند نظرات خبرگان بنا شده‌اند.

با به‌کارگیری این روش‌ها در چند دهه اخیر، تهیه و انتشار گزارش‌های آینده‌پژوهانه در سطوح جهانی، منطقه‌ای، ملی و فراملی در دستور کار اغلب سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای سیاستگذار کشورهای پیشروی دنیا قرار گرفته است. در ایران نیز در یک‌دهه اخیر اهمیت و ضرورت آینده‌پژوهی مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته و گروه‌های آموزشی در قالب ارائه رشته‌های دانشگاهی در سطوح تحصیلات تکمیلی شروع به فعالیت کرده‌اند. نهادهایی نیز در بخش‌های مختلف حاکمیت با دستور کار ارتقای سطح سیاستگذاری و توجه به آینده‌پژوهی ایجاد شده‌اند که هنوز نتیجه فعالیت‌های‌شان برای حوزه عمومی ملموس نیست.

با این توضیحات تهیه و انتشار عمومی گزارش‌های آینده‌پژوهانه که بتواند تصویری از وضعیت حال و آینده کشور ایجاد کند و راهنمای عملی برای حرکت به سمت آینده مطلوب باشد در ایران سابقه چندانی ندارد. مجموعه گزارش‌های «آینده‌پژوهی ایران» که از سال ۱۳۹۳ تاکنون با هدف شناسایی و معرفی مسائل اصلی و ترسیم آینده‌های پیش‌روی جامعه ایران منتشر می‌شود، از جمله معدود پژوهش‌های ملی با چنین رویکردی است. این گزارش‌های سالانه با محوریت گروه تحقیقاتی آینده‌بان به‌عنوان یک مجموعه غیردولتی- غیرانتفاعی و با همکاری ده‌ها نهاد علمی و پژوهشی دولتی و خصوصی کشور آماده می‌شوند. در این نوبت درنگ، ۱۵ یادداشت‌ درباره ۱۵ مسئله مهم ایران در سال ۱۳۹۷ خواهید خواند که عناوین آنها با نظر خبرگان متخصص سراسر کشور از دل ۱۰۰ مسئله «آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۷» انتخاب شده‌اند. انتخاب مهم‌ترین مسائل با نظرات صدها نفر از متخصصان حوزه‌های اقتصاد، محیط‌زیست، علم و فناوری، سیاسی، سلامت، فرهنگی و اجتماعی صورت گرفته است. در این پژوهش‌ها تا رسیدن به ۱۰۰ مسئله که گمان می‌شود مهم‌ترین مسائل ایران در سال جاری خواهند بود، مجموعه روش‌های علمی آینده‌پژوهی از جمله پویش محیط، داده‌کاوی، برگزاری پنل‌ها و نظرسنجی از خبرگان، پایش اخبار رسانه‌ها، نظرسنجی شهروندی و در مراحل بعد برای ترسیم سناریوها روش‌هایی مانند تحلیل عاملی، تحلیل ساختاری، تحلیل ریخت‌شناختی و تحلیل بالانس اثرات متقابل و ... استفاده می‌شود. نتایج گزارش سال ۱۳۹۷ نشان داده که از ۱۰۰ مسئله اصلی ایران، ۲۱ مورد اقتصادی، ۱۷ مورد سیاسی، ۱۵ مورد اجتماعی، ۱۴ مورد فرهنگی، ۱۳ مورد زیست‌محیطی، ۱۲مورد در حوزه سلامت و ۸ مورد در حوزه علم و فناوری خواهند بود. با در‌نظر گرفتن تنوع خبرگان از نظر ویژگی‌های شخصی شامل حوزه‌های تخصصی، گروه‌های سنی، جنسیت، سطح تحصیلات، قومیت، محل سکونت، گرایش سیاسی و ...، از آنها خواسته شد ۱۰۰ مسئله اول ایران را رتبه‌بندی کنند و در اینجا تنها ۱۵ عنوان که همگی میانگین اهمیتی بیشتر از ۸۰ درصد دارند مورد توجه قرار گرفته‌اند.