رودی که زنده بود

شبنم سیدمجیدی

مردم اصفهان یادشان نمی‌آید آخرین بار کی این شهر را این‌قدر ضعیف و رنجور دیده‌اند؛ شهری که نسیم صبحگاهی و هوای دل‌انگیزش شاه‌بیت غزل، ترانه و تحریر آواز دلکش صداهای افسانه‌ای بود، حالا دهانه بی‌گدازه آتشفشانی شده که می‌گویند همان نصف جهان معروف است. اصفهان شهری هموار در دل فلات ایران است که از زمان صفوی، پایتخت بی‌چون و چرای فرهنگ و ادب ایران بود. از ظواهر ابنا و صنایع هم می‌توان فهمید این شهر روزی نگین بی‌همتایی در شرق عالم بوده است؛ روزی رودها و جوی‌ها در دلش روان بوده، همراه سبزه و گلزار. اصفهان بدون زاینده‌رود حالا از ریخت افتاده و از قامت و قدمتش‌ فقط شعر و وصفی مکتوب و مصور باقی مانده است. فقط کافی است گذرتان به این شهر عزیر بیفتد تا ببینید چه اتفاقی افتاده است. حالا اصفهان بدون زاینده‌رود دیگر نصف جهان نیست که گویی شهری با انباشت بی‌حد ابنا و اشیای گرانبهاست.

درختان نابود می‌شوند

 16‌ماه یا کمی بیشتر است که بستر خشک زاینده‌رود رنگ آب را به‌خود ندیده و این یک رکورد در طول 400سال گذشته است. چنارها و بیدهای مجنونی که اطراف رود سال‌ها استوار ایستاده بودند، شاید هرگز سرنوشت خود را اینگونه نمی‌دیدند. سرشاخه‌های    155اصله بید مجنون در حاشیه زاینده‌رود خشک شده و درصورت تداوم خشکسالی تا سال آینده از بین می‌روند. کم‌کم خشکی علاوه بر درختان اطراف زاینده‌رود، دامن درختان دیگر این شهر را نیز می‌گیرد. اصفهان عنوان باغ‌شهر را یدک می‌کشد، اما حالا به گفته فروغ مرتضایی‌نژاد- مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر اصفهان- درصورت ادامه شرایط خشکسالی، تا یک دهه آینده اثری از 3میلیون اصله درخت شهر باقی نخواهد ماند.

کشاورزان در طلب حقابه

آخرین بار که آبی در زاینده‌رود جاری شد 9فروردین 96بود. اما پاییز و زمستان 96کشاورزان از حقابه‌خود بی‌نصیب ماندند. مردم چشم امیدشان به بهار بود که آب سد رها شود، اما امیدشان ناامید شد و آبی جاری نشد. گفتند برای پاییز امسال هم آبی نیست تا به کشاورزی اصفهان اختصاص داده شود. زمین‌هایشان بایر شد. هر روز اینجا و آنجا تجمع کردند، اعتراض کردند، تراکتورهای بیکارشان را کنار جاده‌ها ردیف کردند، اما زاینده‌رود سر ناسازگاری را کنار نگذاشت. کشاورزان شرق اصفهان می‌گویند از اسفند پارسال تا‌کنون مبالغی با عنوان کمک هزینه به خانواده‌های آنها پرداخت شده، اما یک سال است که هیچ آبی برای کشاورزی نگرفته‌اند و این رقم‌های اندک کمک چندانی به معیشت آنها نمی‌کند. 300هزار نفر، جمعیت کشاورزان شرق است که خیلی از آنها زمین‌های خود را رها کرده‌اند، بیکارند و دست به آسمان می‌برند و برای باران دعا می‌کنند. به گفته مهدی بصیری- عضوهیأت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان- خطر خشک شدن 100هزار هکتار زمین کشاورزی، اصفهان را تهدید می‌کند که این موضوع گردوغبارهای محلی را افزایش می‌دهد. 

شرکت آب منطقه‌ای اصفهان می‌گوید وضعیت ذخیره سد زاینده‌رود برای تداوم جریان آب در رودخانه زاینده‌رود مناسب نیست و حدود 157میلیون‌ترمکعب،یعنی یک پنجم ظرفیت آن است. اگر حجم سد زاینده‌رود به 350میلیون‌مترمکعب برسد، آب در اواسط آبان برای کشاورزان رها می‌شود. اما اگر این حجم حدود 200یا 250میلیون‌مترمکعب باشد قادر به جاری کردن آب نخواهیم بود، چراکه ذخیره استراتژیک برای آب آشامیدن را از دست می‌دهیم.

اوضاع نابسامان آب در یزد

در چنین وضعیتی کشاورزان اصفهانی به‌خود حق می‌دهند از مسئولان بخواهند جلوی انتقال آب زاینده‌رود به استان یزد را بگیرند. اما یزدی‌ها موضوع استفاده آب زاینده‌رود برای کشاورزی و صنعت را رد می‌کنند و می‌گویند که از این آب فقط برای آشامیدن مردم یزد استفاده می‌شود. کشاورزان اصفهانی این موضوع را باور ندارند و می‌گویند اگر آب نیست باید برای همه نباشد و اگر آب موجود است، برای همه باشد.

اما اوضاع در یزد هم به‌گونه‌ای نیست که بتوان گفت آنها بی‌نیاز از آب زاینده‌رود هستند. در یزد اوضاع بحرانی است. براساس آمار وزارت نیرو،صددرصد مساحت این استان درگیر خشکسالی است. بسیاری از روستاهای این استان خالی از سکنه شده‌اند و به 330روستا با تانکر آبرسانی می‌شود و سالانه 50سانتی‌متر از سطح منابع آب‌های زیرزمینی این استان کاسته می‌شود.  محمدمهدی جوادیان زاده- مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب روستایی استان یزد- درباره حواشی ایجاد شده در مورد انتقال آب از زاینده‌رود به یزد می‌گوید: ۸۳درصد آب مصرفی در استان در بخش کشاورزی استفاده و کل آن از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود. بخش صنعت و خدمات نیز ۶درصد آب‌های استان را مصرف می‌کنند که عمدتا از منابع آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. شرایط در یزد آن‌قدر بحرانی است که کارشناسان می‌گویند دیگر طرح انتقال آب از زاینده‌رود نیز جوابگوی نیازهای این استان نیست و حالا طی طرح‌هایی که معلوم نیست کی اجرا شود، می‌خواهند آب را از خلیج‌فارس به این استان منتقل کنند.

از آن طرف نیز در نزدیکی یزد، تالاب گاوخونی را داریم؛ یکی از رگ‌های حیاتی این استان. زاینده‌رود هنگامی که جاری بود، از سرچشمه خود یعنی کوهرنگ در استان چهارمحال‌وبختیاری به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریخت. گاوخونی سفره‌های زیرزمینی یزد را سیراب می‌کرد و مردم این استان را بی‌نیاز از لوله انتقال آب. اما حالا گاوخونی در انتظار طرح‌هایی که گویا هرگز مجالی برای اجرا نمی‌یابند، نفس‌های آخر را می‌کشد. 

چهارمحال‌وبختیاری درگیر کم‌آبی

اصفهانی‌ها البته به انتقال آب از زاینده‌رود به بروجن در استان چهارمحال‌وبختیاری نیز اعتراض دارند. طی طرح بن- بروجن که خیلی‌ها با توجه به مشکلات زاینده‌رود، آن را عجیب می‌دانند قرار است سالانه 40میلیون مترمکعب آب از بن در حوضه آبریز زاینده‌رود با طی مسافتی به طول 128کیلومتر به بروجن در حوضه آبریز کارون انتقال داده شود. نمایندگان اصفهان در مجلس شورای اسلامی، اجرای این طرح را خیانتی به زاینده‌رود می‌دانند. اما از آن طرف مردم و مسئولان چهارمحال‌و‌بختیاری هم آب زاینده‌رود را حق خود می‌دانند. طبق گفته‌های مدیرکل هواشناسی چهارمحال‌و‌بختیاری، این استان هفتمین استان خشک کشور است. درحالی‌که میانگین کاهش بارش در سطح کشور حدود 27درصد است، در این استان 46درصد است. وقتی می‌دانیم چهارمحال‌وبختیاری سرچشمه 3رود بزرگ کارون، دز و زاینده‌رود است، این آمار عجیب به‌نظر می‌آید، اما واقعی است. زاینده‌رود، کم آب‌تر می‌شود و مردم درمانده 3استان نمی‌دانند حق خود را از کجا بگیرند. وقتی آسمان هم دلش به حال آنها رحم نمی‌آید، دیگر چه امیدی به اشخاص. به قول حسین اکبری، سرپرست معاونت نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان، زاینده‌رود مسیری 400کیلومتری را بین استان‌ها طی می‌کند. اینکه بگوییم کدام استان چه دخل و تصرف و سهمیه‌ای دارد، درست نیست بلکه توزیع عادلانه، قانونمند و آینده‌نگر منابع آب با رعایت حق و حقوق استان‌ها و حقابه‌هایی که وجود داشته است به حل‌وفصل مشکلات منجر می‌شود.

زاینده‌رود خشک است و مردم اطراف آن، بی‌لبخند هنوز هم به رسم سال‌های قدیم بر بستر خیالی زاینده‌رود جمع می‌شوند؛ مردمی که می‌گویند سال‌هاست از نبودن و ندیدن این زنده‌رود، روح و جانشان خشکیده است. اگر با خیال‌های مردم همراه شوید هنوز هم صدای آب و خروش موج را در بستر زاینده‌رود می‌شنوید و جیغ‌جیغ مرغان ماهی‌خوار و لک‌لک‌های پابلند را. می‌بینید که نیزارها سبز و باد در حال وزیدن است و ستون پل‌ها سخت و پابرجا ایستاده‌اند، بی‌هیچ ترس فروریختنی از خشکی مداوم رود. کودکان بازیگوش در کناره آب و لابه‌لای دهانه و دروازه پل‌ها مشغول بازی‌اند و بزرگ‌ترها گرم صحبت. شهر مست از صدای خنده‌های مردمی است که در کرانه‌های رود نشسته‌اند.

157میلیون مترمکعب
ذخیره سد زاینده‌رود که یک پنجم ظرفیت آن است

100هزار اصله
درخت در اصفهان در خطر نابودی قرار دارند

300هزار نفر
جمعیت کشاورزانی که در شرق اصفهان بیکار شده‌اند

50سانتی متر
سالانه از ذخایر آب زیرزمینی یزد کم می‌شود

330
روستا در استان یزد با تانکر آبرسانی می‌شود

46 درصد
کاهش بارندگی سالانه در استان چهارمحال و بختیاری است