افزایش جمعیت، پایتخت ایران را در آینده تبدیل به چه شهری می‌کند؟
تهران 1400؛ شهر16میلیون نفری
پیش‌بینی‌هایی درباره جمعیت آینده تهران و مشکلات پیش‌رو
عیسی محمدی
اگر حساب‌مان خاورمیانه و غرب آسیا باشد، تهران را باید جزو بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین ابرشهرهای این منطقه دانست؛ شهری که از نیم‌قرن پیش، شروع به رشد کرده و همین حالا هم دارد به رشدش ادامه می‌دهد. اما این رشد تا به کجا ادامه خواهد یافت؟ آیا همچون بادکنکی خواهد بود که روزی به انفجار و آشفتگی خواهد انجامید یا اینکه کش خواهد آمد و به نسبت جمعیتی که زیاد می‌شود و شهری که گسترش پیدا می‌کند، طول و عرض و ارتفاع و حجم پیدا خواهد کرد؟ در این زمینه روایت‌های مختلفی وجود دارد. چیزی که می‌تواند الان دستگیرمان شود، آن است که با عطف به دانش مدیریت شهری و جمعیت‌شناسی و امثالهم، پیش‌بینی‌هایی انجام بدهیم. دستمان به همین مقدار بند است و نه بیشتر. اما همین علمی نگریستن و علمی کار کردن هم نعمتی است که غالباً فاقد آن هستیم. با عطف به همه این گفته‌ها، نیم‌نگاهی می‌اندازیم به وضعیت جمعیتی و ترافیکی و رشد آینده نزدیک این ابرشهر بزرگ؛ جایی که داریم در آن نفس کشیده و عمر می‌گذرانیم.
کنترل جمعیت؛ حتی متولیان شهری هم نگران هستند
تازگی‌ها، نقشه راه پنج‌ساله سوم تهران که وضعیت این شهر یا دست‌کم وضعیت آرمانی این شهر تا سال1402 شمسی را مشخص می‌کند، بررسی شده و از سال بعد، یعنی 1398شمسی، اجرایی خواهد شد. فعلا در سال پایانی برنامه دوم شهری مرتبط با تهران هستیم. در برنامه سوم، 40مأموریت برای 4حوزه سرمایه‌گذاری، ساکنان کم‌برخوردار، فساد شهری و انحرافات سازمانی پایتخت تعریف شده که باید دنبال شود. در این نقشه راه «تهران تا 1402»، توسعه مطلوب شهر برای کاهش آلودگی و توسعه حمل و نقل عمومی با استفاده از منابع نوین مالی، کاهش فاصله و شکاف خدمات و سرانه‌های شهری میان مناطق شمالی و جنوبی تهران، افزایش مشوق‌های مالی برای سرمایه‌گذاری شهری در مناطق کم‌برخوردار و امثالهم مدنظر قرار گرفته است. از بخش‌های جالب این نقشه راه پنج‌ساله آتی، بحث «کنترل رشد جمعیت و جمعیت‌پذیری شهر تهران» تعیین شده است. در این برنامه، اعلام شده که سقف جمعیت‌پذیری بخشی از مناطق باید تعدیل شود و اینکه در بسیاری از منطقه‌های تهران، جمعیت‌پذیری دیگر امکان ندارد. در این برنامه، افزایش سهم مترو از سفرهای روزانه شهری از 10درصد فعلی به 20درصد 1402 شمسی در نظر گرفته شده است.
کدام تهران؟ کدام شاخص؟
حجت‌الله میرزایی در کسوت معاون برنامه‌ریزی، توسعه شهری و امور شورای شهرداری تهران همچنین درباره تفسیر این برنامه، به این نکته مهم هم اشاره می‌کند که در برنامه‌های قبلی، شاخص‌های در نظر گرفته شده بسیار زیاد و غیرمرتبط بودند. وی به‌عنوان طراح اصلی چارچوب‌های برنامه پنج‌ساله سوم شهرداری تهران، با بیان اینکه یکی از آفت‌های اصلی برنامه‌ها، تعریف شاخص‌های بیش از حد و غیرمرتبط بوده است، یادآور شده که در برنامه دوم یعنی برنامه قبلی، حجم پروژه‌های مرتبط با ترافیک و حمل و نقل شهری فراوان، ولی شاخص در نظر گرفته شده برای آنها غیرمرتبط بوده است. مثلا در بحث توسعه حمل و نقل شهری، شاخص مورد نظر افزایش تعداد صندلی‌ها در نظر گرفته شده بود، در حالی که شاخص اصلی و اثرگذار، باید سرعت سیر و سهم حمل و نقل عمومی از کل حمل و نقل شهری در نظر گرفته می‌شد. به نظر می‌رسد که در تهران آینده نیز باید چنین نگاهی وجود داشته باشد تا در کنار افزایش جمعیت پایتخت، معضل ترافیک و رفت و آمد شهری تا حدودی کنترل شود.
در انتظار ورود 3میلیون خودروی حومه به پایتخت
وضعیت تهران با وجود افزایش جمعیت آن طی سال‌های آتی، خاصه در حوزه ترافیک و رفت و آمد شهری چطور خواهد بود؟ شاید بد نباشد که ابتدا، کمی درباره وضعیت فعلی بدانیم. در سال گذشته، پلیس راهور تهران بزرگ آمارهایی از این دست را اعلام کرد؛ تردد یک‌پنجم خودروهای کشور در معابر تهران، تردد ۱۲میلیون نفر در خیابان‌های پایتخت، هوشمندسازی تنها ۱۱ درصد تقاطعات تهران و نسبت ۸ برابری تعداد خودروها به نسبت معابر تهران. همچنین پلیس راهور اعلام کرده بود که یک‌پنجم خودروهای کشور در تهران شماره‌گذاری شده‌اند که رقم آنها برای نیمسال دوم سال گذشته 4میلیون دستگاه بوده است. این رقم البته جز رقم خودروهای شناور در شهر است که متعلق به ساکنان پایتخت نیست. همچنین محسن هاشمی- رئیس شورای شهر تهران- در جلسه مشترک مسئولان استانی با اعضای شورای شهر تهران، ری و تجریش، اشاره کرده بود که کوتاهی‌هایی در توسعه حمل و نقلی تهران صورت گرفته که به واسطه بی‌توجهی دولت و تخصیص ندادن بودجه لازم بوده است. این مسئول پارلمان شهری، ظرفیت مترو را برای انتقال شهروندان، 7میلیون نفر ذکر کرده بود که البته در حال حاضر، تنها موفق به جابه‌جایی 2میلیون نفر از شهروندان می‌شود. از دیگر نکته‌های صحبت‌های او، چنین مواردی بوده است؛ تهران‌نشینان از ترافیک کلافه‌اند، حمل و نقل حاشیه‌ای و حومه تهران مورد غفلت واقع شده، روزانه 750هزار خودرو از حومه به شهر تهران می‌آیند و این رقم در 10سال آینده به 3 میلیون خودرو خواهد رسید! او همچنین اشاره کرده بود که تهران برای رهایی از ترافیک، 256 ایستگاه مترو و 4 خط جدید نیاز دارد که کار تصویبش هم انجام شده است.
تهرانی‌های ناراضی
بحث درباره آینده تهران، با توجه به رویکرد فعلی و گذشته‌اش، بحث جالب و دنباله‌داری است و به این زودی پایان نمی‌پذیرد؛ یعنی در این مورد می‌توان ساعت‌ها صحبت کرد و پاراگراف‌ها نوشت. از دیگر دانستنی‌های جدید در این مورد، مربوط به یکی از نظرسنجی‌های شهرداری تهران است. در نظرسنجی به عمل آمده از شهروندان پایتخت‌نشین، تمایل به مهاجرت نزد ساکنان این شهر با توجه به چالش‌هایی چون ترافیک و آلودگی، دو قطبی امکانات شهری و تراکم جمعیت بالاست و چیزی نزدیک به 58درصد شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی، میل دارند پایتخت را برای همیشه ترک کنند. این عدد حتی در مناطق جنوبی به 70 درصد هم می‌رسد و البته در مناطق شمالی تهران به واسطه برخورداری بیشتر، کمتر می‌شود. جالب است بدانید که از نظر 86 درصد شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی، آلودگی هوا و ترافیک، فاصله طبقاتی میان شمال و جنوب، جمعیت زیاد، بی‌تفاوتی مردم به همدیگر و آسیب‌پذیری در برابر زلزله جزو مهم‌ترین مسائلی بوده‌اند که زندگی در پایتخت را برای این گروه سخت کرده است. نکته بعدی را در این زمینه، نعمت‌الله ترکی-رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران- ذکر کرده است. او اشاره کرده که تهران دست‌کم تا یک‌دهه آینده پایتخت خواهد ماند و اگر نیتی برای انتقال پایتخت هم وجود داشته باشد، شاید به زمانی سه‌دهه‌ای نیاز داشته باشد! او اشاره کرده است: حالا نکته‌ای که در اینجا مطرح می‌شود این است که مشکلات تهران باید رفع شود. فرض بگیرید اولویت‌های ما در این حوزه مشخص شود و تصمیمات نهایی گرفته شود، حالا می‌رسیم به انتقال جمعیت. طبیعی است که حتی اگر پایتخت از تهران منتقل شود، جمعیت تهران در خود شهر باقی می‌ماند. بحران تهران از جمعیت بالای آن ناشی می‌شود. بحث تمرکززدایی نیز با بحث انتقال پایتخت متفاوت است. استان تهران گنجایش استقرار 10درصدی جمعیت کشور را دارد، این در حالی است که همان طور که گفتم 17درصد جمعیت کشور در تهران زندگی می‌کنند. این مقام مسئول، مهم‌ترین اولویت آینده تهران را تأمین آب و بعد از آن مهم‌ترین معضلات را بحران زیست‌محیطی، آلاینده‌ها، ترافیک، آلودگی هوا و ... دانسته است.
راه‌هایی که باید در آینده طی بشود
اما در این زمینه، پای صحبت‌های محمدحسین نوروزی- مدیر بخش حمل و نقل و ترافیک مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران- هم نشسته‌ایم تا درباره آینده تهران بیشتر و بهتر بدانیم. نوروزی در این‌باره اشاره می‌کند: جمعیت ساکن تهران در حال حاضر 9میلیون نفر و جمعیت شناور آن 12میلیون نفر است. پیش‌بینی ما این است که جمعیت ساکن تهران در سال 1400شمسی، یعنی3سال بعد به 12میلیون نفر و جمعیت شناور آن نیز به 16میلیون نفر برسد. در حال حاضر مهاجرت‌های بین‌استانی را به حاشیه تهران مشاهده می‌کنیم که این امر به افزایش جمعیت شناور تهران منجر می‌شود. البته آمارهایی هم داشته‌ایم که از مهاجرت 350هزار نفره تهرانی‌ها به خارج از پایتخت حکایت می‌کند ولی مسئله اینجاست که این گروه به جایی که از آنجا مهاجرت کرده‌اند برنگشته‌اند بلکه به حاشیه تهران رفته‌اند. از او درباره اثرگذاری این جمعیت در آینده ترافیکی تهران می‌پرسیم، می‌گوید: با وجود مهاجرت این افراد به حاشیه تهران و با وجود مهاجرت شهروندان دیگر استان‌ها به حاشیه پایتخت، محل تردد و رفت و آمد این گروه کماکان پایتخت است و همین باعث افزایش تردد و ترافیک می‌شود. بحث دیگر این است که این اقشار غالباً از نظر مالی ضعیفند و از خودروهای فرسوده استفاده کرده و در نتیجه به شغل‌هایی چون مسافرکشی و... اقدام می‌کنند. از سوی دیگر بخش اعظم آنها هم که خودرو ندارند وابسته به حمل و نقل عمومی هستند. با توجه به اینکه روی اتصال تهران با حومه و شهرک‌های اطراف چندان کار نشده، رفت و آمد این گروه‌ها جزو مشکلات آینده ترافیکی پایتخت خواهد بود. طبیعی است که در آینده، گره‌های ترافیکی تشدید خواهد شد و جمعیت شهرک‌های اقماری همچون پردیس به شدت افزایش خواهد یافت که جز با طراحی یک سیستم حمل و نقل قوی شامل اتوبوس و مترو و... قابل کنترل نخواهد بود. محمدحسین نوروزی همچنین تأکید می‌کند که رویکرد مدیریت شهری در دوره‌های قبلی، ماشین‌محور بوده است، نه انسان‌محور و حتی جاهایی که از انسان‌محوری صحبت می‌کردند، در نهایت دچار انحراف در رویکرد شده و اقدام به ساخت پیاده‌راه می‌کردند. وی معتقد است که هنوز هم می‌توان برای آینده ترافیکی تهران تمهیداتی نوآورانه اندیشید و باید انسان‌محوری به مفهوم درست خودش رعایت بشود؛ یعنی با رویکرد جابه‌جایی و تردد راحت شهروندان و طی‌کردن بخش‌هایی از مسیر با دوچرخه و موتور برقی و نه صرفاً ساخت پیاده‌راه.
