یادداشت
خروج چندوجهی
میر شهبیز شافع | استاد حقوق بین‌الملل:
قصد آمریکا برای خروج از پیمان مودت میان 2 کشور ایران و ایالات متحده پس از آن اعلام شد که دیوان لاهه رأی به نفع ایران داد و طی دستور موقتی، آمریکا را از بخشی از تحریم‌ها منع کرد. برای بررسی زوایای این موضوع لازم است از چند منظر به سازوکار دعاوی در دیوان بین‌المللی دادگستری بپردازیم:
1) در حقوق بین‌الملل ما ساختاری نداریم که اگر طرح دعوا شد، کشور دیگر ملزم به حضور در دادگاه باشد اما این ساختار در حقوق داخلی کشورها وجود دارد؛ به این معنا که نظام دادگستری اجباری در حقوق داخلی وجود دارد؛ یعنی اینکه اگر فردی از فرد دیگر شکایتی کرد و کار به دادگاه کشید، طرف مقابل موظف است در دادگاه حضور پیدا کند و عدم‌حضور او و صدور رأی غیابی، تأثیری در اجرا ندارد. اما این سازوکار در حقوق بین‌الملل وجود ندارد.
2) در نظام حقوق بین‌الملل ما با دیوان بین‌المللی دادگستری روبه‌رو هستیم که یکی از ارکان 6گانه سازمان ملل متحد است اما روش آن، روش مطابق نظام دادگستری اجباری در حقوق داخلی که در ابتدای این نوشتار به آن اشاره شد، نیست بلکه روش آن بسته به صلاحیت است. تعیین صلاحیت دیوان، برای دعاوی از 3 طریق امکان‌پذیر است که به آن به‌صورت خلاصه اشاره می‌کنیم.
الف) روش اول این است که معاهده‌ای وجود داشته باشد که براساس آن معاهده، دو‌طرف اگر به مشکل و اختلافی بر‌خوردند، بتوانند به دیوان لاهه مراجعه کنند؛ همچون معاهده مودت.
ب) روش دوم این است که دولت‌ها بیانیه‌ای صادر می‌کنند که ما صلاحیت اجباری دیوان را می‌پذیریم. این البته منوط به این است که طرفی که از او شکایت شده هم صلاحیت دیوان را بپذیرد.
ج) روش سوم هم این است که بعد از بروز اختلاف بر سر موضعی خاص، هر دو‌طرف دیوان را برای حل اختلاف همان مورد خاص بپذیرند و به آن مراجعه کنند.
3) اگر تاریخ را نگاه کنیم، ابتدای تشکیل لاهه بعد از جنگ جهانی دوم هر 2 کشور ایران و آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کردند که می‌توانند برای بروز اختلافات خودشان با هر کشور دیگری به لاهه مراجعه کنند. اما نکته اینجاست که بعد از ماجرای شکایت انگلیس از ایران بر سر موضوع ملی‌شدن صنعت نفت، ایران اعلامیه خود را پس گرفت. آمریکا هم بعد از دعوای نیکاراگوئه فهمید که برای خود زحمت درست کرده است و اعلامیه خود را پس گرفت. (بندب) بنا بر این، برای دعوا میان ایران و آمریکا در لاهه 2راه باقی می‌ماند. راه سوم(بندج)یعنی دعوای دو‌طرف که براساس رضایت هر کدام بعد از اختلاف شکل گرفته تا به امروز منتفی بوده است. می‌ماند راه اول(بندالف) که یعنی بین دو‌طرف عهدنامه باشد که براساس آن و براساس مواد صریح آن به لاهه شکایت کرد. شکایت اخیر ایران از آمریکا بر همین اساس و براساس عهدنامه مودت بود. تمام دعاوی ایران و آمریکا بر همین اساس بوده و درخصوص تسخیر سفارت، نخستین‌بار خود آمریکا از عهدنامه مودت استفاده و علیه ایران طرح دعوا کرد. در ماجرای سکو‌های نفتی و ساقط‌کردن ایرباس ایران توسط آمریکا و 2پرونده اخیر برداشت 2میلیارد دلاری و تحریم‌ها همه براساس عهدنامه مودت صورت گرفته بود؛ عهدنامه‌ای که آمریکا اعلام کرده است از آن خارج می‌شود.
4)آمریکا امروز با این موضوع مواجه شده که ایران در صحنه بین‌الملل می‌تواند او را با چالش حقوقی روبه‌رو کند و به همین دلیل وزیر خارجه‌شان اعلام کرده است که از این پیمان خارج می‌شوند. آنها می‌خواهند یک‌بار برای همیشه از مودت خارج شوند تا برای همیشه راه را برای به چالش رفتنشان ببندند.
5) نکته مهم در این رابطه این است که برای خروج از هر معاهده‌ای، سازوکاری لازم است. اول باید اعلامیه‌ای صادر شود و بعد از صدور اعلامیه، یک دوره زمانی بگذرد تا خروج از معاهده اثر‌گذار شود. این مسئله درخصوص عهدنامه مودت یک سال است چون خود عهدنامه اشاره کرده یک سال زمان می‌برد. بنا‌بر این خروج آمریکا رسما از عهدنامه مودت، یک سال بعد اثر‌گذار می‌شود و نکته مهم‌تر آن است که نسبت به دعواهایی که قبل از خروج از عهدنامه صورت گرفته است هم اثر‌گذار نیست. بنا بر این ما درخصوص تحریم‌های آمریکا و ماجرای پرونده 2میلیارد دلار ذی‌حق برای ادامه رسیدگی دعوا در لاهه هستیم. تا اینجای کار رأی صادره برای ایران مو‌قت بوده و آمریکا موظف است آن را اجرا کند؛ هر‌چند باید ببینیم در آینده با این تصمیم آمریکایی‌ها بر سر مواضع حقوقی ایران چه می‌آید و باید برای آن چه فکری‌کرد؟
