سینما چقدر توانسته حقیقت‌نمای حضور زنان در جنگ باشد؟
یک‌تنه مقابل دشمن
نگاهی به سینمای جنگ و روایت‌های زنانه در گفت‌وگو با انسیه شاه‌حسینی، کارگردان «شب بخیر فرمانده»
نگار حسینخانی
از رسالت‌های سینما نمایش تصویر درستی از حضور زنان در نقش‌های متعدد ازجمله در دوران جنگ تحمیلی است. هرچند تاکنون فیلم‌هایی در این‌باره ساخته شده، اما هنوز تصویر دقیق و روشنی از زنان در سینما ارائه نشده است. شاید یکی از ضعف‌های آثار سینمایی، کمبود فیلمنامه و آثار داستانی در این‌باره باشد. معمولا چه در ادبیات و چه در سینما از چند منظر مشخص به زنان نگاه شده است. عمده‌ترین نقش زنان در دفاع‌مقدس در قالب از خودگذشتگی، فداکاری برای خانواده و امداد‌رسان است. مثلا انسیه شاه‌حسینی-کارگردان- در شب بخیر فرمانده حضور زنان در جبهه‌های جنگ را نمایش داده که برگرفته از زندگی شخصی و تجربه‌های کارگردان است.
در این فیلم، زن یک تنه در برابر دشمنان می‌ایستد تا مکان و زندگی‌اش را ترک نکند. کارگردانان شاید بهتر است به داستان‌هایی از این دست بیشتر توجه کنند؛ آثاری مانند «دا» و «من زنده‌ام»که توانسته‌اند پتانسیل بالایی برای ساخت فیلم‌هایی با محوریت نقش زنان در دفاع‌مقدس در خود ذخیره کنند؛ نقش‌هایی فعال و پررنگ با حضوری مستقیم در جبهه‌ها. اما سینمای ایران بیشتر به آثاری توجه نشان داده که در آن زنان نقش منتظران را ایفا کرده‌اند؛ «هیوا»رسول ملاقلی‌پور، «گیلانه» رخشان بنی‌اعتماد، «بوسیدن روی ماه» همایون اسعدیان، «شیار ۱۴۳» نرگس آبیار، «دلتنگی‌های عاشقانه» رضا اعظمیان، «دلبری» سیدجلال دهقانی اشکذری و «ویلایی‌ها»ی منیر قیدی. اما در همین سینما آنجا که زنان نقش مهم‌تری چون امدادرسانی داشته‌اند نیز کمتر مورد اقبال فیلمسازان بوده است؛ نمونه‌های اندکی چون «کیمیا»ی احمدرضا درویش، «نجات‌یافتگان» رسول ملاقلی‌پور و «روزهای زندگی» پرویز شیخ‌طادی. انسیه شاه‌حسینی اما ازجمله زنانی است که همواره این دغدغه را در مسیر فیلمسازی خود حفظ کرده است. او معتقد است که جنگ واقعه تلخی بود که اگر سانسور شود، اعتبار خود را از دست خواهد داد. ما در این‌باره با او گفت‌وگو کرده‌ایم.
سینمای ایران تا چه اندازه هویت‌نمای زنان در 8 سال دفاع‌مقدس بوده است؟
نمی‌توان در مقوله جنگ، اتفاقات را به 2 بخش زنانه و مردانه تقسیم کرد ولی همه اینها باز به نگاه فیلمنامه‌نویس مربوط می‌شود. گاهی این نشناختن زنان آن دوره و گاهی بی‌انگیزگی فیلمساز مانع از به‌وجودآمدن فیلم‌هایی با نقش محوری زنان شده است. زنان به‌زعم فیلمسازان، بدرقه‌کننده و تدارک‌چی جنگ بودند. متأسفانه هنوز بستری مهیا نشده که شخصیت‌پردازی درستی از زنان در فیلم‌ها شود.
اگر فیلمنامه‌ای به شما پیشنهاد شود که زنان در آن نقش محوری نداشته باشند، ممکن است بخواهید آن را کارگردانی کنید؟
موضوع اگر ظرفیت‌های لازم را داشته باشد، چه زنان در آن فیلم نقش داشته باشند و چه نداشته باشند مهم نیست. گاهی نقش‌هایی برای زنان درنظر گرفته می‌شود که نبودن آن نقش در فیلم بهتر از بودنش است.
شب بخیر فرمانده از نگاه خبرنگار زنی دنبال می‌شود. ضرباهنگ فیلم در این صحنه‌ها تند و متأثر از فضای برق‌آسای پیرامون است. چه شد این فیلم را ساختید؟
این فیلم بخشی از خاطرات خودم در عملیات طریق‌القدس بستان بود. در این فیلم نه‌تنها چیزی به روایت و خاطراتم افزوده نشده که بخشی از آن حذف شده است. فیلمبرداری با دوربین و روی دست انجام می‌شود. جذاب‌ترین اتفاقات جنگی، آنهایی است که در سینما دیده نمی‌شود؛ داستان‌هایی که چون کسی باور نمی‌کند، کارگردانان از خیرش می‌گذرند. از طرفی آدم‌ها در زمان جنگ حساسیت‌شان بالا می‌رود و نشان‌دادن آن احساسات، چشم محرم می‌خواهد. حتی بخشی از وصیت‌نامه شهدا را هم دیگر نمی‌توان خواند چون آنها نیز دیگر قابل باور و درک نیستند.
بهترین فیلم و بازیگری که در این حوزه دیده‌اید و می‌شناسید، کدام فیلم و بازیگر است؟
بهترین فیلم دفاع‌مقدس که زن نقشی مستقیم در آن داشته باشد، به‌نظرم شب‌بخیر فرمانده است اما هنوز بازیگر زنی که دنبال آن هستم را پیدا نکرده‌ام. لادن مستوفی خیلی در شب بخیر فرمانده سعی کرد به نقش نزدیک شود و بازیگر خوبی است، اما از طرفی موضوعات نتوانسته‌اند بستر مناسبی برای بازیگران و پرورش استعداد آنها باشند. اگر موضوع درست باشد، بازیگران توانمندی داریم که می‌توانند نقش‌ها را به درستی بازی کنند.
چه پروژه‌ای در دست دارید؟ هنوز به پروژه‌های جنگی با محوریت حضور زنان فکر می‌کنید؟
به‌تازگی طرح پروژه‌ای که زنان در جنگ نقش محوری داشته باشند را به پایان رسانده‌ام. حالا برای فیلمنامه «به کودکان شلیک نکنید» مشغول پیدا کردن تهیه‌کننده هستم.
به زنان نسل جدید چقدر امیدوارید؟ آیا آنان می‌توانند چون گذشته و بیشتر از آن حافظ امنیت کشور باشند؟
امیدوارم هیچ‌گاه اتفاقی برای کشور نیفتد اما درصورتی که اینگونه نباشد، مطمئنم 70درصد رزمندگان، زنان خواهند بود. در این سال‌ها جامعه بیشتر آنان را باور کرده و آنها توانسته‌اند قابلیت‌های خود را ثابت کنند.
