گفت‌وگو با مجموعه‌دار اسناد تاریخی درباره نمایشگاهش در موزه عکاسخانه شهر
کارت‌پستال، رسانه ملی دوران مشروطه بود
پرنیان سلطانی|خبرنگار:
«در خانه‌ای با یادگارهای مشروطه بزرگ شدم.» این را «ناصرالدین حسن‌زاده تبریزی» می‌گوید؛ کتابفروش 60 ساله میدان انقلاب که نوه مشهدی «محمدصادق‌خان چرندابی» یکی از سران مجاهدین مشروطه‌خواه تبریز است و این روزها به داشتن مجموعه‌ای از اسناد تاریخی، مطبوعات دوره قاجار، نامه‌های تجار، یادداشت‌های افراد سرشناس، دست‌نوشته‌های رجال سیاسی دربار قاجار و پهلوی، کارت پستال‌ها، اعلان‌ها و اعلامیه‌های مشروطه و... شناخته می‌شود. حسن‌زاده که تاکنون مجموعه اسناد تاریخی‌اش را در نمایشگاه‌های مختلف به نمایش گذاشته و کتاب‌های «صد اعلان و اعلامیه (گزیده اعلان‌ها و اعلامیه‌های دوره قاجار و پهلوی)»، «خاطرات حیدرخان عمو اوغلی» و «کارت پستال‌های مشروطه» را روانه بازار کرده، در حاشیه نمایشگاه کارت پستال‌های مشروطه موزه عکسخانه شهر میزبان ما شد تا برایمان از نحوه جمع‌آوری این مجموعه ارزشمند در 3 دهه گذشته و تأثیر آنها بر آگاهی نسل امروز بگوید.
فضای آرام نمایشگاه موزه عکسخانه شهر و عکس‌های روی دیوار ما را به یک قرن پیش می‌برد؛ به زمانی که جنبش مشروطه‌خواهی سراسر کشور را فرا گرفته و مشروطه‌خواهان به دنبال تصویب قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی بودند. ناصرالدین حسن‌زاده مجموعه‌دار علاقه‌مند به تاریخ معاصر ایران که با همت او این نمایشگاه برپا شده، روی کارت پستال‌های به نمایش درآمده برایمان توضیح می‌دهد و با هر جمله‌اش دریچه‌ای از روزهای پر هراس و امید صد و 12 سال پیش را باز می‌کند. او که به «پدر کارت پستال‌های دوران قاجار» معروف است در خانه‌ای پر از اطلاعات تاریخی بزرگ شده؛ پدرش استاد تاریخ بود و پدربزرگش رهبر مجاهدین محله چرنداب و یار غار ستارخان.
نخستین کتابی که در کودکی‌اش مطالعه کرد «تاریخ مشروطه ایران» بود و روایت‌های جذاب پدربزرگش از روزهای مشروطه‌خواهی، چراغ علاقه به تاریخ معاصر ایران را در وجودش روشن کرد. مجموع این عوامل باعث شد تا در بزرگسالی، کتابفروشی را پیشه خود کند و به خرید و فروش کتاب‌های تاریخی و قدیمی رو آورد. زمانی که صحبت از چگونگی جمع‌آوری این مجموعه اسناد تاریخی می‌شود، حسن‌زاده می‌گوید: «برای خرید کتابخانه‌های شخصی، رفته رفته پایم به خانه رجال دربار قاجار و پهلوی باز شد و در همین رفت و آمدها اسناد و مدارکی پیدا کردم که از وقوع اتفاقات مهم تهران معاصر رمزگشایی می‌کرد. به همین دلیل به جمع کردن آنها علاقه‌مند شدم و در این راه حتی از ضروری‌ترین هزینه‌های زندگی‌ام صرف‌نظر کردم تا بتوانم مجموعه‌ای پربارتر گردآوری کنم.»
یک میلیون سند، 100 مجموعه شخصی
حالا اگر بگوییم حسن‌زاده یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های اسناد تاریخی معاصر را در اختیار دارد بیراه نگفته‌ایم؛ مجموعه‌ای که از گردآوری بیش از 100 مجموعه شخصی از رجال سیاسی دربار قاجار و پهلوی از جمله «علی‌اکبر داور» وزیر مالیه، معارف و عدلیه رضا شاه، «الله‌یار صالح» وزیر و سفیر ایران در دوره پهلوی، دکتر «مظفر بقایی» نماینده مجلس شورای ملی و از بنیانگذاران جبهه ملی ایران و... تهیه شده و شامل یک میلیون برگ سند، دستنوشته، نامه، عکس، کارت پستال و اعلان و اعلامیه است. اکنون هیچ‌کس نمی‌تواند روی این مجموعه کم‌نظیر قیمت‌گذاری کند؛ چون ارزش معنوی این اسناد به قدری است که این روزها گذر بیشتر دانشجویان رشته تاریخ و علاقه‌مندان به تهران‌پژوهی را به این مجموعه منحصربه‌فرد می‌اندازد. وقتی از حسن‌زاده درباره ارزش ریالی آرشیو شخصی‌اش می‌پرسیم می‌گوید: «از آنجا که هیچ‌وقت به دنبال فروش مجموعه‌ام نبوده‌ام درباره ارزش ریالی آن هم کنجکاو نشده‌ام.
هدفم از ابتدا حفظ و نگهداری از این اسناد برای آشنا شدن نسل امروز و آیندگان با رشادت‌های افرادی از جمله مشروطه‌طلبان و آزادی‌خواهان بوده و امیدوارم همین‌طور که این گنجینه تاریخی از گذشتگان به دست من رسیده، بعد از من هم به دست افراد دغدغه‌مند بیفتد و به خوبی از آن محافظت شود.» حسن‌زاده با بیان اینکه از ارزش ریالی مجموعه‌اش بی‌اطلاع است اما فقط برای اینکه بدانیم برای جمع‌آوری این مجموعه چقدر هزینه کرده می‌گوید: «حدود 20 سال پیش 2 میلیون تومان پول صرف خرید اسناد و مدارک تاریخی کردم. آن زمان با این مبلغ می‌شد یک مغازه خرید. همین هفته گذشته هم 4 عکس آنتوان خان سوریوگین، عکاس مشهور دوره قاجار و پهلوی را 2 میلیون تومان خریدم. حالا خودتان محاسبه کنید که بیش از یک میلیون برگ عکس و سند و کارت پستال با چه هزینه‌ای گردآوری شده است.»
از اسناد کودتای 1299 تا آخرین نامه داور به همسرش
حسن‌زاده که در حال تهیه 2 کتاب با عناوین «گنجینه کارت پستال‌های ایران» و «خاطره‌های مشروطه و اسناد نویافته» است درباره ارزشمندترین دستاوردهای 30 سال جمع‌آوری اسناد تاریخی می‌گوید: «یکی از مکاشفات تاریخی ما با استفاده از اسناد جمع‌آوری شده، روشن شدن زوایای پنهان کودتای سال 1299 است. این اسناد را از مجموعه ماژور مسعود کیهان، وزیر جنگ کابینه سید ضیاءالدین طباطبایی به دست آورده‌ام که بعد از بررسی محققان منتشر خواهم کرد. همچنین کمتر کسی می‌داند که علی‌اکبر داور، وزیر مالیه پهلوی اول رمان‌نویس بوده.
زمانی که کتابخانه این رجل سیاسی را خریداری کردم به 8 جلد رمان از او رسیدم که گویا قصد داشت روزی آنها را منتشر کند. اما مرگ او در 54 سالگی اجازه این کار را به او نداد. داور در آخرین شب عمرش برای همسرش نامه‌ای نوشته که این نامه نیز جزو اسناد به جا مانده از او در کتابخانه شخصی‌اش بود. همچنین در همین اسناد به دست آمده از کتابخانه داور، دست‌نوشته‌ای از «حیدرخان عمواوغلی» فعال مؤثر جنبش مشروطه پیدا کردم که به بیان خاطراتش پرداخته بود. خاطرات ناب و نویافته‌ای که 3 سال پیش کتاب آن را منتشر کردم و اتفاقاً در همان سال یکی از کتاب‌های برتر علوم انسانی شد.»
بازتاب سبک زندگی گذشتگان در آثار به جا مانده
حسن‌زاده که رئیس کمیته اسناد انجمن مجموعه‌داران ایران است گنجینه‌ای از کارت پستال‌های دوره قاجار دارد که این کارت‌ها به‌تنهایی برای بررسی سبک زندگی و فرهنگ تهرانی‌های قدیم کافی هستند. او درباره این بخش ارزشمند از مجموعه شخصی‌اش می‌گوید: «در دوران قاجار که خبری از رادیو و تلویزیون نبود و روزنامه‌ای هم اگر بود، فقط گزارش حال اعلیحضرت را منتشر می‌کرد، کارت پستال‌ها حکم رسانه ملی را داشتند.
هر اتفاق مهمی که در شهر رخ می‌داد کارت پستال می‌شد و از این طریق مانند اعلان‌ها و اعلامیه‌ها به خانه‌های مردم راه می‌یافت. امروز کارت پستال‌هایی از شکنجه‌های دوران استبداد، اعدام ثقه‌الاسلام و یارانش و چهره افراد اثرگذار از جمله ستارخان، عارف قزوینی، نمایندگان مجلس اول و... در دست است که ارزش بسیار بالایی دارد.» این در حالی است که علاوه بر مسائل سیاسی، تصاویر مناظر تهران، زنان و مردان کوچه و بازار، آثار باستانی و... نیز روی کارت پستال‌ها چاپ می‌شد که به گفته حسن‌زاده با تحقیق روی آنها می‌توان از سبک زندگی مردم، نوع پوشش زنان و مردان، فرهنگ و جاذبه‌های گردشگری تهران قدیم باخبر شد. این مجموعه‌دار اسناد تاریخی در مجموعه شخصی‌اش کارت‌های صدآفرین مدارس در صد سال گذشته، کارنامه‌هایی که در آن زمان برای دانش‌آموزان صادر می‌شد و کارت دعوت عروسی در دوران مشروطه را دارد که این اسناد برای کار محققان، تهران‌پژوهان و دانشجویان رشته تاریخ بسیار ارزشمند است.
هیچ سندی را دور نریزید
دارنده مجموعه بزرگ اسناد تاریخی برای جمع‌آوری این مجموعه نفیس و ارزشمند از هیچ کوششی دریغ نکرده است. او که برای تهیه اسناد باقی‌مانده از روزگار قاجار و پهلوی به سرتاسر کشور سفر کرده، درباره کار سخت تهیه اسناد می‌گوید: «علاوه بر خرید کتابخانه‌های رجال، گاهی به مغازه‌های باطله‌فروشی میدان شوش سر می‌زدم. جالب اینکه در بین باطله‌ها چه اسناد با ارزشی پیدا می‌شد. مثلاً یک جوان که وارث خانه پدری‌اش شده بود اسناد چند نسل خود را در باطله‌ها ریخته بود. یا حتی ورثه فردی مانند الله‌یار صالح، رئیس جبهه ملی بعد از دکتر مصدق، تمام کتابخانه شخصی و آرشیو او را داخل پیاده‌رو ریخته بودند و اگر آن شب دوست من از حوالی خانه وزیر دارایی و دادگستری دوره پهلوی دوم عبور نمی‌کرد تمام این اسناد باارزش و تاریخی که شامل نامه‌های دکتر مصدق هم می‌شد از بین می‌رفت.
من یکی از کارت پستال‌های نایاب دوره مشروطه را که تصویر مجاهدان تهرانی است میان زباله‌های مغازه‌ای در منوچهری پیدا کردم و اگر آن روز اتفاقی گذرم به این مغازه نمی‌افتاد به همین راحتی یکی از اسناد مهم و نایاب را از دست داده بودیم.» او شهروندان را خطاب قرار می‌دهد و می‌گوید: «هیچ سندی را دور نریزید. هر عکس، سند واگذاری خانه یا مغازه، دستنوشته و نامه‌ای که از اجدادتان در خانه دارید مانند یک قطعه پازل، تاریخ گذشته ما را کامل می‌کند. به همین دلیل آنها را به جای دور ریختن، در اختیار مراکز اسنادی و سندپژوهان قرار دهید.»
حسن‌زاده که از اداره میراث فرهنگی مجوز تأسیس موزه شخصی دریافت کرده است اما به دلیل نداشتن بودجه به ناچار همه این اسناد و مدارک تاریخی را در خانه و مغازه‌اش نگهداری می‌کند یک درخواست هم از مسئولان فرهنگی کشور دارد: «این اسناد برای اثرگذاری بیشتر و بهتر نیاز به تحقیق، طبقه‌بندی و درنهایت بودجه‌ای برای انتشار در قالب کتاب دارند که من به شخصه نه تخصص کافی در این حوزه دارم و نه از عهده مخارجش برمی‌آیم. اگر مسئولان شهری و فرهنگی در این زمینه پای کار بیایند می‌توان از این گنجینه ارزشمند بهترین استفاده را برد.»
