قصه دلدادگی

نیلوفر ذوالفقاری

هر سال با شروع‌ماه محرم، برنامه‌های تلویزیونی هم هماهنگ با حال‌وهوای ایام عزاداری سیدالشهدا(ع) تغییر می‌کند. آنتن شبکه‌های تلویزیونی با پخش زنده مراسم عزاداری، سخنرانی‌ها، فیلم‌ها و سریال‌های متناسب با این‌ماه پر می‌شود. بین همه این برنامه‌ها، یک کارگردان جوان تلاش کرده با ساخت یک مستند داستانی، قصه زندگی پیرغلامان و خادمانی را تعریف کند که جزو شخصیت‌‌های تأثیرگذار در آیین‌های عاشورایی بوده و سهمی در شکل‌گیری آداب و رسوم عزاداری مردم در‌ ماه محرم داشته‌اند. «میراث مرثیه» روایتگر داستان عاشقان اهل‌بیت(ع) است که نامشان با تاریخ عزاداری حسینی گره خورده است. با مهدی زنگنه درباره این مستند داستانی و شخصیت‌‌هایی که داستان زندگی آنها را روایت کرده به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

ایده ساخت میراث مرثیه از کجا شکل گرفت؟

من از نوجوانی مداحی و روضه‌خوانی می‌کنم، گاهی هم شعر می‌گویم. در هیئت‌ها و محافل مذهبی بزرگ شده‌ام و آیین‌های عاشورایی با تار و پودم آمیخته شده است. طبیعی است که در بزرگسالی هم جنس دغدغه‌ها همان چیزی است که در کودکی با آن عجین بوده‌ام. خیلی از اسامی شخصیت‌های میراث مرثیه از همان زمان به گوشم خورده بود و با نقش آنها در شکل‌گیری آیین‌های عاشورایی آشنایی داشتم. علاقه شخصی، ایده ساخت این برنامه را در ذهنم ایجاد کرد.

ساخت نخستین قسمت این مستند داستانی چطور کلید خورد؟

ساختارهای دیگری برای ساخت این برنامه در ذهنم بود. طرح را با گروه‌های مختلف تلویزیونی مطرح کردم اما همگی معتقد بودند که برای ساخت چنین پروژه‌ای باید دنبال پیداکردن یک حامی مالی باشم. بالاخره در سال1393 سازمان تبلیغات اسلامی برای ساخت این مستند داستانی اعلام آمادگی کرد و نخستین قسمت میراث مرثیه ساخته شد. نخستین قسمت، روایت زندگی حاج‌علی‌اکبر ناظم بود و بسیار مورد توجه قرار گرفت، به همین دلیل ساخت قسمت‌های بعدی با سرعت بیشتری پیش رفت.

میراث مرثیه در چند قسمت تهیه شده است؟

در سال1394 گروه تولید 6قسمت دیگر را آماده پخش کردند. میراث مرثیه ابتدا از شبکه 3سیما پخش شد اما بازپخش آن در شبکه‌های دیگر باعث شد مخاطبان بیشتری با آن آشنا شوند. در سال1395 هم 9قسمت دیگر تولید شد تا پرونده میراث مرثیه در 16قسمت بسته شود.

تصمیمی برای ادامه ساخت این برنامه دارید؟

به این نتیجه رسیده‌ام که بعد از 16قسمت اگر بخواهیم با همین روند پیش برویم، از نظر فرم، ساختار و محتوا دچار تکرار می‌شویم و برنامه جذابیت خود را از دست خواهد داد. به همین دلیل تصمیمی برای ادامه کار ندارم هرچند شخصیت‌های دیگری در میان پیرغلامان و خادمان اهل‌بیت(ع) هستند که می‌توانند سوژه قسمت‌های برنامه باشند. اگر قرار بر ادامه ساخت برنامه باشد به‌طور قطع تغییرات اساسی در ساختار آن لازم است.

چقدر در جذب مخاطب موفق بود‌ه‌اید؟

متأسفانه تلویزیون از همان ابتدا میراث مرثیه را در دهه اول محرم روی آنتن برد. درحالی‌که بیشتر مخاطبان در این ایام در هیئت‌ها و حسینیه‌ها به‌سرمی‌برند و کمتر پای تلویزیون می‌نشینند. به همین دلیل هم برنامه آن‌قدر که تصور می‌کردم و انتظار داشتم دیده نشد. اما سال‌های بعد با بازپخش قسمت‌ها، ناگهان تعداد مخاطبان افزایش پیدا کرد. محرم امسال هم قرار است تلویزیون قسمت‌هایی از میراث مرثیه را روی آنتن ببرد.

چرا قالب مستند داستانی را برای ساخت این برنامه انتخاب کردید؟

قالب ایده‌آلی که من درنظر داشتم، فیلم داستانی بود. زندگی هر کدام از شخصیت‌هایی که سراغ آنها رفته‌ایم آن‌قدر ویژگی‌های دراماتیک دارد که به‌راحتی می‌تواند فیلم داستانی سینمایی از روی آن ساخت اما سرمایه‌گذاری برای این کار پیدا نشد. به همین دلیل سراغ قالب مستند داستانی رفتیم. من معتقدم در ایام محرم به جای نمایش مستقیم مراسم روضه‌خوانی، باید سراغ تعریف‌کردن قصه و انتقال پیام از این راه برویم. رسانه تلویزیون برای سرگرمی فعالیت می‌کند و قصه‌گویی همیشه مورد توجه قرار‌می‌گیرد. به‌نظرم اگر معرفی هر کدام از این شخصیت‌های ویژه در قالب تعریف یک قصه انجام شود، مخاطبان بهتر با برنامه ارتباط برقرار می‌کنند.

چه بازخوردهایی از طرف مخاطبان دریافت کردید؟

بعد از اینکه میراث مرثیه مورد توجه مخاطبان قرار گرفت، بازخوردهای عجیبی از سوی بینندگان دریافت می‌کردیم. بسیاری از مخاطبان می‌گفتند با اینکه اهل تماشای برنامه‌های مذهبی نبوده‌اند اما شنیدن قصه زندگی این شخصیت‌ها آنها را جذب کرده، احساساتشان را برانگیخته و گاهی اشک به چشم‌هایشان آورده است. قصه‌گویی باعث شد برنامه در جذب مخاطب موفق شود، حتی در قرآن هم خداوند وقتی قصد دارد درس انسانیت بدهد، داستان‌های قرآنی را تعریف می‌کند.

برای ساخت هر قسمت، از چه منابعی استفاده کرده‌اید؟

همه 16 کاراکتری که در میراث مرثیه به زندگی آنها پرداخته شده از دنیا رفته‌اند. بعضی‌ها هم به دوره صفویه و قاجاریه تعلق داشته‌اند. قبل از ساخت هر فصل، پروسه تحقیق و پژوهش انجام شده تا شخصیت‌ها شناخته و بازماندگان آنها پیدا شوند. راضی‌کردن افرادی که اهل رسانه نیستند برای نشستن جلوی دوربین کار سختی بود. در بعضی قسمت‌ها هم دسترسی به بازماندگان امکان نداشت و باید سراغ روایت‌های تاریخی می‌رفتیم.

برنامه‌های مذهبی مستعد افتادن در دام شعارزدگی هستند. برای اینکه میراث مرثیه دچار این مشکل نشود چه راهکاری را به‌کار گرفتید؟

معمولا زمانی برنامه‌های مذهبی به ورطه شعارزدگی می‌افتند که 2گروه سراغ ساخت آن می‌روند؛ گروه اول افرادی هستند که گرایش مذهبی ندارند و تنها غم نان آنها را به طرف ساخت چنین برنامه‌هایی کشانده است. این تصور هم وجود دارد که تلویزیون برای چنین برنامه‌هایی راحت‌تر سرمایه تأمین می‌کند. گروه دوم افرادی هستند که به موضوعات مذهبی علاقه دارند اما رسانه را نمی‌شناسند به همین دلیل در دام شعاردادن می‌افتند.

با این توضیح، سازنده یک برنامه مذهبی باید به چه نکته‌ای توجه کند؟

رسانه، به‌خصوص تلویزیون منبر نیست. نمی‌توان هر حرفی را که روی منبر مسجد و حسینیه زده می‌شود به همان شکل از آنتن تلویزیون هم پخش کرد. رسانه ابزار مخصوص به‌خودش را دارد و برنامه‌ساز باید با آنها آشنا باشد تا حاصل کار قابل‌قبول از آب دربیاید. تنها در این صورت است که برنامه شعاری نمی‌شود و شکست نمی‌خورد. در این سال‌ها بسیاری از برنامه‌های مذهبی با وجود هزینه و زحمت زیاد نتوانستند مخاطب جذب کنند و شکست خوردند.

خودتان چقدر تحت‌تأثیر ساخت برنامه‌ای با این موضوع قرار گرفتید؟

اگر بخواهم از برکت و تأثیرگذاری این کار بگویم، همین بس است که امام‌حسین(ع) به من اجازه داد سراغ ساخت مستند داستانی از بهترین خادمانش بروم. این مهم‌ترین ویژگی میراث مرثیه برای من است. به بهانه روایت داستان همین خادمان و پیرغلامان، درباره سیدالشهدا(ع) هم در برنامه حرف زده شد. در واقع موضوع، امام‌حسین(ع) بود و شخصیت‌های هر قسمت از برنامه، سوژه‌هایی برای پرداختن به موضوع بودند.

حتما در زمان ساخت برنامه و روایت داستان‌‌ها با ماجراهای عجیب و جالبی مواجه شده‌‌اید. یکی از آنها را برای ما تعریف کنید.

خواندن گفتارمتن یکی از قسمت‌های میراث مرثیه، به یکی از بازیگران فیلمفارسی‌های قبل از انقلاب سپرده شده بود. نام او هم در تیتراژ برنامه به شکل مستعار عنوان شد. با پایان ضبط آن قسمت، وقتی این بازیگر از استودیو بیرون آمد، چشم‌هایش پر از اشک بود. لبخند تلخی زد و گفت: «بالاخره اشک مرا هم درآوردید». من تحت‌تأثیر احساس او قرار گرفتم و دیدم که چطور حرف‌زدن درباره امام‌حسین(ع) می‌تواند هر فردی را تحت‌تأثیر قرار دهد.

کدام بازیگران نقش کاراکترها را بازی کرده‌اند؟

محمدرضا غیاث‌آبادی در 2 قسمت از برنامه، در نقش حاج علی‌اکبر ناظم و سیدمهدی قوام بازی کرد. سال95 وقتی برای ساخت فصل سوم برنامه آماده می‌شدیم این بازیگر از دنیا رفت و یکی از تلخ‌ترین خاطرات گروه تولید را در جریان ساخت میراث مرثیه رقم زد. در بقیه قسمت‌ها هم بازیگران باسابقه تئاتر ایفای نقش کرده‌اند. برای گفتن گفتارمتن‌های این مستند داستانی، سراغ چهره‌های شناخته‌شده‌ای رفتیم که صدایشان به گوش مخاطب آشنا و دلنواز است. ثریا قاسمی، ‌رؤیا تیموریان، رضا سرشار، سیاوش طهمورث، حسن سلطانی و محمود عزیزی بعضی از این چهره‌ها هستند.



از میراث مرثیه تا  عتبات کلمات


مهدی زنگنه، متولد 1362و دانش‌آموخته سینماست. در کارنامه کاری او کارگردانی مستندی به نام «دکوپاژ» دیده می‌شود که به زندگی کارگردانان سینما می‌پردازد. او تجربه ساخت فیلم کوتاه و دریافت جایزه از جشنواره فیلم کوتاه تهران در سال1380 را هم دارد. زنگنه سال‌ها با مؤسسه روایت فتح همکاری کرده است. مستند «خیابان فردوسی، پلاک 184» یکی دیگر از ساخته‌های اوست که هنوز پخش نشده است. او که در سرودن شعر هم استعداد خود را محک زده، مستند تلویزیونی‌ای به نام «عتبات کلمات» ساخته که هر قسمت آن به یک شعر از شاعری عاشورایی می‌پردازد و در دهه اول محرم امسال از شبکه 4سیما پخش می‌شود.