واقعیت‌های بازار داغ رتبه‌بندی دانشگاه‌ها

دکتر عبدالرضا سیمچی |مدیر امور بین‌الملل دانشگاه شریف

این روزها بازار رتبه‌بندی‌های مختلف از دانشگاه‌های دنیا براساس نظام‌های مختلف بسیار داغ است. اینکه دانشگاه‌های ایران در مقایسه با سایر دانشگاه‌های داخل و خارج کشور در چه جایگاهی قرار دارند، این رتبه‌بندی‌ها را جذاب کرده است. روزی نیست که خبرگزاری‌های مختلف به انتشار نتایج آخرین رتبه‌بندی مؤسسه‌ای خاص نپردازند و با غرور از قرارگرفتن تعدادی دانشگاه ایرانی در لیست منتشرشده صحبت نکنند. نظام‌های رتبه‌بندی به فعالان حوزه آموزش عالی (دانشجویان، پژوهشگران و استادان) و صنعتگران درگیر در طرح‌های پژوهشی، این امکان را می‌دهد تا سطح کیفی و جایگاه دانشگاه‌ها را در قیاس با یکدیگر بشناسند و با دیدی باز دست به انتخاب بزنند. با تمام این اوصاف مخاطبان هنوز سؤالات بسیار زیادی در مورد این رتبه‌بندی‌ها دارند. چگونه است که رتبه دانشگاه‌های مختلف در هرکدام از این رتبه‌بندی‌ها متفاوت است؟ آیا عواملی موجب می‌شود تا جایگاه دانشگاهی در یک رتبه‌بندی بالاتر و در رتبه‌بندی دیگری کمتر شود؟ ملاک نظام‌های رتبه‌بندی برای ارزیابی دانشگاه‌ها چیست؟
جالب است بدانید که امروز بیش از 70نظام رتبه‌بندی بین‌المللی برای مؤسسات آموزش عالی وجود دارد که روزبه‌روز هم برتعداد آنها افزوده می‌شود. از این‌رو ورود به این بازار داغ نیازمند فراست است. 

در یک تقسیم بندی کلی نظام‌های رتبه‌بندی به دو گروه جامع و شاخص‌محور دسته‌بندی می‌شوند. نظام‌های جامع سعی می‌کنند تا تمامی عوامل برتری یک دانشگاه شامل حوزه‌های آموزشی، پژوهشی، اداری و ارتباط با صنعت را درنظر بگیرند و امتیازبندی کنند. نظام‌های شاخص‌محور مانند Webometrics و «دانشگاه‌های سبز» تنها از یک منظر به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها می‌پردازند که در مثال‌های ذکر شده به‌ترتیب جایگاه تارنمای انگلیسی و عملکرد آن واحد دانشگاهی در مدیریت سبز است. رتبه‌بندی‌ها را از منظر دیگر می‌توان به دو گروه جهانی و منطقه‌ای دسته‌بندی کرد. رتبه‌بندی‌های جهانی، تمامی دانشگاه‌های جهان را مورد ارزیابی قرار می‌دهند ولی رتبه‌بندی‌های منطقه‌ای به بررسی و ارزیابی مؤسسات آموزش عالی یک حوزه برای مثال ایران، جهان اسلام، آسیا یا اروپا می‌پردازند. در انتها نیز برخی رتبه‌بندی‌ها به ارائه نتایج براساس موضوعات علمی خاص (برای مثال مهندسی برق یا پزشکی) می‌پردازند و سطح دانشگاه را در این حوزه علمی خاص در مقایسه با سایر مؤسسات ارزیابی می‌کنند.
براساس آمار سایت Alexa در تاریخ ۱۴ شهریور ۱۳۹۷ از نظر میزان مراجعه و اقبال بین‌المللی، 3 نظام رتبه‌بندی QS، Times Higher Education و شانگهای به‌ترتیب جایگاه اول تا سوم را دارند. به‌طور دقیق‌تر، رتبه تارنمای QS در میان تمامی تارنماهای موجود در وب3776، رتبه تارنمای THE، 8734 و رتبه تارنمای شانگهای 41210است. منظور از اقبال، میزان مراجعه و استناد دانشجویان، پژوهشگران، اساتید و کارفرمایان در مقایسه و بررسی دانشگاه‌ها است. جالب است بدانید که انجمن دانشگاه‌های بین‌المللی از میان خیل نظام‌های رده‌بندی تنها ۵ نظام را (شامل QS، THE و شانگهای Leiden  و (US News معتبر می‌داند. همچنین درنظرسنجی گسترده انجمن اروپایی دانشگاه‌ها از ۱۷۱ دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی از ۳۹ کشور جهان در سال ۲۰۱۳، مجددا QS، THE  و شانگهای جایگاه اول تا سوم را دارند. درنظرسنجی‌ای که HOPSONS از دانشجویان بین‌المللی به انجام رسانده است، در سال2017 رتبه اول تا چهارم را به‌ترتیب  QS، THE، شانگهای و US News کسب کردند. صدالبته این وضعیت حتما دلیلی دارد و اگر وثاقت این رتبه‌بندی‌هاست که میزان اقبال به آنها را بالا برده‌، باید دید چه چیزی موجب این وثاقت شده است. برای فهم این موضوع باید کمی در مورد روش‌شناسی نظا‌م‌های رتبه‌بندی مختلف بیشتر بدانیم.

 برخی نظام‌های رتبه‌بندی عوامل بسیار مهمی را که یک دانشگاه موفق در جهان کنونی به آن نیاز دارد به راحتی نادیده می‌گیرند؛ برای مثال نظام رتبه‌بندی Leiden هیچ وزنی به فاکتور میزان ارتباط با صنعت دانشگاه‌ها نمی‌دهد. در جهان امروز که دانشگاه‌ها صرفا از جایگاه آموزش و پژوهش فراتر رفته‌اند و ارتباط دوسویه صنعت و دانشگاه بخشی از هویت دانشگاه‌ها را تشکیل می‌دهد، از قلم افتادن این عامل ضعف بزرگی است. شاید این دلیل اصلی باشد که دانشگاه مطرحی چون Caltech که در دیگر رتبه‌بندی‌ها عموما در میان ۱۰ دانشگاه برتر دنیاست، در رتبه‌بندی Leiden جایگاه ۱۹۲ جهان را به‌خود اختصاص داده است. از سوی دیگر برخی نظام‌های رتبه‌بندی، شاخص‌ها را به‌صورت سرانه محاسبه نمی‌کنند؛ برای مثال، در نظام رتبه‌بندی شانگهای تعداد مقالات به‌طور مستقیم اثرگذار است. ولی در نظام‌های رتبه‌بندی دیگر مانند QS و THE این سرانه ارجاع به هیأت علمی یا مقاله است که در رتبه‌بندی اثر می‌گذارد. اهمیت این موضوع روشن است؛ ممکن است دانشگاهی با تعداد بسیار زیاد دانشجو و استاد که هر کدام به تنهایی عملکرد درخشانی ندارند در مجموع امتیاز بسیار بالایی به دست آورد ولی دانشگاه دیگری با تعداد بسیار کمتر استاد و دانشجو که هرکدام عملکرد فوق‌العاده‌ای دارند نتواند به این امتیاز دست پیدا کند. این دلیل اصلی است که نظام‌های رتبه‌بندی عموما سرانه فاکتورها را حساب می‌کنند. جالب است بدانید که دانشگاه‌های چینی که در سراسر دنیا به تعداد حیرت‌انگیز دانشجو و استاد معروفند در نظام رتبه‌بندی شانگهای عملکرد بسیار بهتری دارند؛ برای مثال در QS تعداد دانشگاه‌های چینی در میان ۱۰۰۰دانشگاه برتر دنیا 65 است که این مقدار در شانگهای به بیش از دوبرابر یعنی 146 می‌رسد.

تا اینجا روشن است که نباید به‌راحتی به نظام‌های رتبه‌بندی تکیه کنیم و باید با رویکردی انتقادی فرایندی را که منجر به نتایج شده است نیز درنظر بگیریم. روشن است که هرکدام از نظام‌های رتبه‌بندی ویژگی‌های خاصی دارند که در نتایج آنها اثر می‌گذارد. از طرف دیگر هرکدام از نظام‌های رتبه‌بندی نقاط ضعف و قوت خاص خودشان را دارند. اگر مخاطبان با چشم باز و با توجه کامل به این نقاط ضعف و قوت به این نظام‌ها نگاه کنند می‌توانند از تمامی آنها بهره لازم را ببرند. در غیراین صورت این اعداد و ارقام چیزی جزء سردرگمی برای مخاطب به‌دنبال ندارد و چه بسا باعث شود تا فریب تبلیغات را بخورد؛ برای مثال برای یک دانشجو و استاد اینکه جایگاه دانشگاه در مدیریت سبز چه میزان است اولویت ندارد. صدالبته شاید برای سیاستگذاران این فاکتور (و جایگاه کسب شده در این رتبه‌بندی) اولویت بیشتری داشته باشد. همچنین برای شخصی که می‌خواهد جایگاه یک دانشگاه را برای مثال در مهندسی برق بداند، علاوه بر رتبه‌بندی جهانی دانشگاه، رتبه آن دانشگاه در مهندسی برق نیز اهمیت شایانی دارد؛ چرا که گاهی رتبه یک دانشگاه در یک موضوع خاص به طرز برجسته‌ای بهتر از رتبه‌بندی کلی آن است و یا حتی برعکس دانشگاهی که در سطح کلی جایگاه ویژه‌ای دارد در یک رشته خاص عملکرد ضعیفی از خود نشان داده است. ولی چیزی که در آن شکی نیست این است که به‌عنوان یک تجویز عام می‌توان گفت که نظام‌هایی که اولا به‌صورت جامع طیف گسترده‌ای از عوامل را از آموزش و پژوهش تا ارتباط با صنعت مدنظر قرار می‌دهند و همچنین نظام‌هایی که عوامل را براساس سرانه و نه صرفا براساس کمیت درنظر می‌گیرند موثق‌ترین خروجی‌ها را دارند. بی‌دلیل نیست که 2نظام رتبه‌بندی QS و THE که هردوی این شرایط را برآورده می‌کنند بیشترین میزان اقبال و مراجعه بین‌المللی را نیز دارا هستند.