کودتا در قفسه

مائده امینی

تصویرهای 28مرداد سال 1332هنوز در ذهن ایرانی‌ها زنده است. فروشنده‌های کتاب می‌گویند که در همه این سال‌ها پرفروش‌ترین آثار تاریخی آنها، مربوط به کودتای 28مرداد بوده و دستفروش‌های خیابان انقلاب بر این باورند که کتاب‌هایی که نام و عکس مصدق بر جلد آنها نقش بسته، اعتبار بساطشان است. سحر صحراگرد- مسئول فروش در شهرکتاب ولنجک و پژوهشگر تاریخ هنر- به همشهری می‌گوید: 2 جلد ابتدایی «خواب آشفته نفت» یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌هایی است که در مجموعه ما و در حوزه تاریخی به‌خصوص درباره کودتای 28مرداد وجود دارد. او به کتاب‌های «کودتا» نوشته یراوند آبراهامیان و «همه مردان شاه» نوشته استیون کینزر هم به‌عنوان پرفروش‌ترین کتاب‌هایی که به واقعه تاریخی 28مرداد پرداخته‌اند اشاره می‌کند و می‌گوید: «این سه کتاب، در ماه‌های اخیر از محبوب‌ترین کتاب‌های تاریخی شهر کتاب ولنجک بوده‌اند». شهر کتاب مرکزی هم مانند شهر کتاب ولنجک، کتاب کودتای آبراهامیان و خواب آشفته نفت را پر فروش‌ترین کتاب‌های نوشته‌شده درباره کودتای 28مرداد می‌داند و به این فهرست، «ایران بین دو انقلاب» و «کودتا» روزولت را هم اضافه می‌کند. اما لابه‌لای صفحه‌های این کتاب‌ها چه می‌گذرد؟ 


«کودتا»ی آبراهامیان؛ شماره‌یک کتاب‌فروشی‌ها

نام کامل کتاب خود با مخاطب سخن می‌گوید: (کودتا ) ۲۸ مرداد، سازمان سیا و ریشه‌های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن. «ایالات متحده به اندازه انگلستان در این بحران تلاش و سرمایه‌گذاری کرد»؛ این همه‌‌چیزی است که آبراهامیان سعی در اثبات آن به مخاطب دارد. این مرور تاریخ به سبک آبراهامیان از پیش از 28مرداد 32آغاز و در خلال آن پیش‌زمینه‌های ایجاد کودتا بررسی شده است. نویسنده در این اثر نشان می‌دهد که ریشه‌های کودتای ۲۸ مرداد در مخالفت آمریکا و انگلیس با کنترل منابع نفتی ایران توسط خود ایران شکل گرفته است؛ روایتی که عامل اساسی به بن‌بست‌رسیدن و ایجاد کودتا را نه ایران، نه مصدق و لجبازی و تعصب بیش از حد او بلکه از انگلیس و آمریکا می‌داند.



شاهنامه آزادی در «خواب آشفته نفت»

خواب آشفته نفت یک  کتاب 4جلدی موفق در تاریخ‌نگاری ایران است. نویسنده این کتاب، محمدعلی موحد، یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران معاصر است که سابقه فعالیت در سطوح مختلف شرکت نفت در سال‌های بعد از اسفند‌ماه 1329را دارد و با زبان منحصر به‌فرد خودش در 2جلد اول مجموعه به بررسی دوران نخست‌وزیری محمد مصدق از ابتدا تا روز کودتای تاریخی 28مرداد پرداخته است. «سایه سرد و سهمگین سرکوب در سرتاسر کشور گسترده بود. آسیاسنگ خشونت در نهایت سعت می‌چرخید و با قساوت تمام، هر دانه را که بر گلویش می‌گذشت خرد می‌کرد. سگ‌ها را گشاده بودند و سنگ‌ها را بسته؛ و سرمای سوزان همه را کرخت و زمینگیر کرده بود.» روایت موحدگونه از کودتای 28مرداد، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران اینگونه ادامه پیدا کرده است: «داستان مصدق در خاطره نسل ما به شاهنامه آزادی تبدیل شده است. این ماجرا برای مردم ما نه صرفا یک حدیث تاریخی که یک سرود آزادی است و سرود آزادی از سر قید زمان بر می‌کشد. چیزی را می‌سراید و چیزی را می‌ستاید که هنوز اتفاق نیفتاده، یا به تمام و کمال اتفاق نیفتاده است و آرزو می‌شود که در آینده اتفاق بیفتد». حکایت 29ماهی را که با تصویب اصل ملی‌شدن صنعت نفت در 29اسفند 1329آغاز شد و با تسلط کودتاچیان و بازداشت مصدق در 29مرداد 1332پایان یافت را موحد به 3دوره تقسیم کرده؛ 2 دوره 8‌‌ ماهه و یک دوره 13 ماهه. 8‌ماه اول دوران امیدواری‌‌ها، 8 ماه دوم دوران سرخوردگی‌ها و تلخکامی‌‌ها و 13‌ماه سوم را 13 ماه نحس نامیده است.



«کودتا»ی روزولت؛ یک‌اعتراف‌نامه کوچک 

کتاب «کودتا» با توضیح جلسه‌ای آغاز می‌شود که همه دست‌اندرکاران کودتای 28مرداد در آن حضور دارند. راوی و نویسنده کرومیت روزولت است؛ فرمانده اصلی و طراح کودتا. روزولت صبحی ابری را توصیف می‌کند و از اضطراب‌های خود در همان صفحه‌های ابتدایی می‌نویسد. روایت تکان‌دهنده روزولت که سال94 در ایران منتشر شد، ‌بر این دلالت دارد که ایران در آستانه افتادن در دامان شوروی قرار داشت و هزینه برآوردشده برای کودتا بین 60تا 100هزار دلار بوده. برنامه‌ریزان اصلی این کودتا به روایت خود روزولت، آمریکا و انگلیس بودند؛ چرا که از اتحاد ایران و شوروی واهمه داشتند. نقطه تراژیک ماجرا هم آنجاست که نویسنده به همکاری یاران ایرانی خود برای سرنگونی دولت مصدق اشاره می‌کند و از فضل‌الله زاهدی و حتی خود شاه نام می‌برد.