توده‌ای‌ها به جای یاران مصدق

سعید مروتی

در سال‌های قبل از انقلاب هیچ فیلمی درباره 28مرداد ساخته نشد. اگر در آن دوران سینمای حکومتی وجود داشت احتمالا امروز آثار زیادی درباره قیام مردمی 28 مرداد (تعبیری که حکومت پهلوی درباره کودتا به‌کار می‌برد) داشتیم که شخصیت‌های مثبتش امثال شعبان جعفری بودند و کاراکترهای منفی هم از بین مصدق و یارانش انتخاب می‌شدند. وقتی در 28 مرداد 32 کودتا پیروز شد و دولت ملی مصدق سقوط کرد، تنها 5 سال از تولد دوباره سینمای ایران پس از سال‌ها سکوت می‌گذشت و سینمای نوپای فارسی تقریبا هیچ واکنشی نسبت به مهم‌ترین رخداد آن دوران نشان نداد. از آنجا که حکومت پهلوی اساسا سینما را جدی نمی‌گرفت، تلاشی هم از سوی دولت مشاهده نشد تا فیلم‌هایی بفرموده و دستوری درباره 28‌مرداد 32 ساخته شود.

پس از پیروزی انقلاب هم داستان تغییر چندانی نکرد؛ در حالی که در دهه اول انقلاب، سینمای ایران نسبت به رخدادهای تاریخ معاصر توجه نشان می‌داد و مثلا درباره نهضت جنگل چندین فیلم و سریال عظیم ساخته شد، ماجرای کودتای 28مرداد در حاشیه ماند. «گزارش یک قتل» (محمدعلی نجفی 1366) و «میهمانی خصوصی» (حسن هدایت 1366) تنها فیلم‌های این دوره هستند که در آنها به حاشیه و متن کودتا پرداخته شده است. در گزارش یک قتل داستان در چند مقطع زمانی روایت می‌شود. سروان کلالی که از افسران حزب توده است و سال‌های طولانی را در زندان سپری کرده می‌خواهد از رهبر سابق سازمان نظامی حزب انتقام بگیرد؛ فردی که حالا رئیس حزب رستاخیر در ذوب آهن اصفهان است.

در خلال روایت این داستان، فیلمساز به سال 32 و ماجرای 28 مرداد هم رجعت می‌کند. سکانس مفصل و پرجزئیاتی از حمله اراذل و اوباش به مبارزان در فیلم وجود دارد که در آن به‌طور مستقیم به ماجرای کودتا پرداخته شده است؛ سکانسی که البته به لحاظ لحن با بقیه فیلم همخوانی ندارد. 
نجفی در گزارش یک قتل ضمن پرداختن به کودتای 28 مرداد و تاثیر آن بر زندگی افراد، بیشتر به نقد خیانت‌های حزب توده می‌پردازد. محور اصلی فیلم هم انتقام گرفتن یک توده‌ای وفادار نسبت به عضو خیانتکار حزب است و در نهایت هم سروان کلالی از حزب توده جدا می‌شود.

در «میهمانی خصوصی» حسن هدایت داستان «قرعه برای مرگ» نوشته واهه کاچا را بر فضای پس از کودتا منطبق کرده است.

میهمانی خصوصی در روزهای پس از کودتا روایت می‌شود. ماجرای 3توده‌ای فراری که وارد خانه‌ای می‌شوند که در آن تعدادی صاحب‌منصب حکومتی حضور دارند. حضور توده‌ای‌ها باعث می‌شود نقاب از چهره میهمانان برداشته شود و از سوی دیگر سربازان هم که در حال تفتیش محله هستند وارد خانه می‌شوند. در میهمانی خصوصی تا حدودی تاثیرات کودتا و بازتاب‌های 28 مرداد قابل مشاهده است.

فیلم مواجهه توده‌ای‌ها و سلطنت‌طلبان را به نمایش می‌گذارد؛ همچنان که در گزارش یک قتل هم ماجرا میان دو افسر توده‌ای جریان داشت. در تنها فیلم‌های سینمای ایران که در آنها ارجاعاتی به کودتای 28مرداد وجود دارد، جای شخصیت‌های ملی خالی است و همه چیز در آنچه میان اعضای حزب توده و طرفداران سلطنت جریان داشت، خلاصه شده است.

ا ز دهه 70 بخش خصوصی به‌مرور تمایلش را به ساخت آثار تاریخی ازدست داد. بسیاری از فیلم‌هایی که در دهه 60 توسط تعاونی‌های فیلمسازی تولید می‌شدند از دهه70 به بعد دیگر در بخش خصوصی ساخته نشدند. بنابراین تولید این فیلم‌ها کاملا در انحصار نهادهای دولتی درآمد؛ نهادهایی که علاقه‌ای به ساخت فیلم درباره کودتای 28مرداد نشان ندادند. 

در سال‌های اخیر که تلویزیون به روایت تاریخ معاصر علاقه‌مند شده داستان کمی تغییر کرده‌است. محمدرضا ورزی در سریال «معمای شاه» به‌طور مفصل به ماجرای کودتای سال 32 پرداخت اما همه مشکلات مضمونی و ساختاری که در کل مجموعه وجود داشت، در این بخش‌ها هم به‌چشم می‌خورد؛ مشکل روایت رسمی و در مواردی تحریف‌شده که در آن نقش و اهمیت دکتر مصدق تقلیل داده شده بود. شیوه پرداخت از دیالوگ‌نویسی گرفته تا میزانسن و دکوپاژ و شیوه بازیگری هم به‌گونه‌ای بود که بیننده پیش خود می‌گفت کاش تلویزیون همچنان به سکوتش درباره 28مرداد ادامه می‌داد!
تقریبا همزمان با سریال معمای شاه، مجموعه «شهرزاد» هم به شبکه نمایش خانگی آمد. سریالی که مثل معمای شاه مستقیم وارد مبحث کودتا نمی‌شود و با شخصیت‌های سیاسی دهه 30 کاری ندارد ولی در دل روایت عاشقانه‌اش بهترین تصویر همه این سال‌ها را از روزهای پرتب و تاب سال 1332 به‌دست می‌دهد.

حسن فتحی در سریال شهرزاد به بررسی تأثیر کودتای 28مرداد بر فضای اجتماعی-‌سیاسی و سرشت و سرنوشت آدم‌های آن دوره می‌پردازد. شهرزاد اثری عاشقانه است که داستانش بر بستر شرایط ملتهب جامعه زخم‌خورده از کودتا روایت می‌شود.