گفتوگو
کورش محمدخانی، باستان‌شناس و استاد دانشگاه با حضور در برنامه دانستنیهای همشهری تی‌وی، از باستان‌شناسی در ایران گفت
قدیمی‌ترین انیمیشن جهان در ایران ساخته شد
ساسان شادمان‌منفرد- روزنامه‌نگار
دیروز، روز جهانی موزه و میراث فرهنگی بود. به همین دلیل در برنامه دانستنیها در تلویزیون اینترنتی همشهری سراغ یکی از استادان دانشگاه در رشته باستان‌شناسی رفتیم و با او گفتوگو کردیم. «کورش محمدخانی» فارغ‌التحصیل دانشگاه لیون فرانسه، باستان‌شناس، پژوهشگر و مدیر گروه باستان‌شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، مهمان ششمین برنامه دانستنیها بود.
علم باستان‌شناسی چیست و چه چیزی به ما می‌گوید؟
باستان‌شناسی در حقیقت کاوش در زندگی انسان گذشته است. باستان‌شناسان سعی در بازسازی و پژوهش در زندگی انسان گذشته، نحوه چرایی و عملکرد او دارند.
از هیجانات این کار صحبت کنیم.
باستان‌شناسی به‌دلیل اینکه در جست‌وجوی ناشناخته‌هاست بسیار هیجان‌انگیز است و چیزهایی را که شما تا امروز ندیده‌اید کشف می‌کند. تقریبا می‌توانم بگویم همه مردم دنیا از باستان‌شناسی خوش‌شان می‌آید، چون باستان‌شناسی کشف رازهای گذشته برای انسان است و چیزهایی را که از دیدها پنهان بوده کشف می‌کند. به همین‌خاطر این علم بسیار هیجان‌انگیز است. کاوش در باستان‌شناسی امروزی، بسیار علمی انجام می‌شود و محدود به کشف اشیا نیست. بسیاری از چیزها مثل بقایای معماری، بقایای اسکلت انسانی و جانوری و همچنین دانه‌های گیاهی و خیلی چیزهای دیگر را باستان‌شناسان می‌توانند کشف کنند.
باستان‌شناسی پل ارتباطی بین عصر امروز، انسان امروز و دنیای امروز با دنیا و انسان گذشته است؛ این تعریف تا چه اندازه می‌تواند درست باشد؟
کاملا درست است. ما توسط علم باستان‌شناسی می‌توانیم به هویت امروزی خودمان پی ببریم. اینکه انسان گذشته از چه زمانی به‌وجود آمده و اصلا چگونه زیست کرده است. انسان گذشته چه زمانی از غار بیرون آمد، خانه ساخت و کم‌کم اجتماعی زندگی کردن را یاد گرفت. بعد کم‌کم حکومت‌ها به‌وجود آمدند و سلسله‌ها و پیشرفت ذاتی انسان‌ها شکل گرفتند.
فناوری تأثیر فراوانی در باستان‌شناسی دارد. از اثرگذاری آن در این علم بفرمایید.
در طول یکی دو سال گذشته، هوش مصنوعی در زندگی انسان و بازسازی زندگی گذشته بسیار تأثیرگذار بوده است. هوش مصنوعی توانسته بازسازی‌هایی را انجام بدهد که برای مردم خیلی شگفت‌آور است. البته می‌دانید که هوش مصنوعی به هر حال باید از سوی یک مرکز داده پشتیبانی بشود که بتواند این کارها را انجام بدهد. در کل باید بگویم که هوش مصنوعی در طول یکی دو سال گذشته به باستان‌شناسی کمک بسیاری کرده است.
وضعیت باستان‌شناسی در ایران باتوجه به قدمت زیست انسان در این منطقه چگونه است؟
کشور ایران از لحاظ غنای بقایای باستانی در زمره اولین‌ها در دنیاست. آثار بسیار زیادی را از دوره پارینه سنگی داریم. تا به امروز قدیمی‌ترین بقایایی که در ایران کشف‌شده است، توسط همکار بسیار خوب ما دکتر وحدتی‌نسب بوده که توانسته‌اند در قزوین آثاری از حدود ۴۵۳هزار سال قبل کشف کنند. ما در دوره‌های متفاوت آثار بسیار بی‌نظیری داریم؛ آثاری مانند شهر سوخته در سیستان که یکی از بهترین محوطه‌هاست و به بهشت باستان‌شناسان معروف شده است. ایران در حقیقت از دیدگاه باستان‌شناسان جهان، بهشت باستان‌شناسی است.
درباره آثاری که از ایران باستان در موزه لوور فرانسه است و سردیس‌های رنگی هخامنشی هم توضیحاتی بدهید.
ابتدا باید بگویم که این سردیس‌ها برخلاف تصور بسیاری، مربوط به تخت جمشید نیست و به آپادانا در شوش اختصاص دارد. دوم اینکه در قرن نوزدهم، بین سال‌های ۱۸۸۴ تا ۱۸۸۶ یک زن و شوهر فرانسوی به نام ژان دیولافوا و مارسل دیولافوا به ایران آمدند و توانستند برای کاوش در شوش با ناصرالدین‌شاه تفاهمنامه‌ای امضا کنند. این تفاهمنامه ۴بند داشت. یکی از بندها این بود آثاری که به‌دست می‌آید، اگر طلا و نقره باشد در اختیار دولت ایران قرار می‌گیرد و اگر آثار دیگری کشف شود، بین ایران و فرانسه نصف خواهد شد. اما این فرانسوی‌ها زرنگ‌بازی درآوردند و با توجه به مسائلی که وجود داشت، تمام آثاری را که در کاوش‌ها به‌دست آورده بودند به موزه لوور بردند. به‌دلیل اینکه آن زمان، موزه لوور هزینه حفاری و کاوش‌ها در ایران را تقبل کرده بود. بنابراین آنها موظف بودند اشیایی را که پیدا می‌کنند به موزه لوور ببرند. دیولافوا ۵۵۰جعبه از آثار را بسته‌بندی می‌کند و تحویل موزه لوور می‌دهد. سردیس‌های هخامنشی هم آجرهای لعاب‌دار رنگی است که در حیاط اقامتگاه آپادانا توسط همین زوج فرانسوی کشف شدند و متعلق به تخت‌جمشید نیستند.
از شهر سوخته هم بگویید.
شهر سوخته محوطه‌ای است در ۵۰کیلومتری جنوب زابل که حدود ۱۵۰هکتار وسعت دارد. از سال۱۳۴۶ توسط شرکت ایزمئو ایتالیا کاوش‌ها در آنجا شروع شد و تا انقلاب اسلامی در سال۱۳۵۷ ادامه پیدا کرد. پس از آن از سال۱۳۷۶ تا ۲سال پیش همکار بسیار ارجمندم استاد دکتر سیدمنصور سیدسجادی، ۲۲ یا ۲۳ فصل در شهر سوخته کاوش کرده و آثار بسیار زیبایی از آنجا به‌دست آورده است.
جذاب‌ترین کشفیات از شهر سوخته چه چیزهایی است؟
چشم مصنوعی و انیمیشن. یک ظرف سفالی هست که یک بز در حال دویدن را نشان می‌دهد. وقتی که این ظرف سفالی را می‌چرخانیم، تصویر یک بز به نمایش درمی‌آید که درحال پریدن است. به‌گفته دکتر سجادی، کاوشگر شهر سوخته، این نخستین انیمیشن جهان است که حدود 5هزار سال پیش در شهر سوخته کشف شد.
فناوری و به‌خصوص هوش‌مصنوعی همانگونه که می‌تواند به کمک باستان‌شناسی بیاید، می‌تواند موجب سوءاستفاده هم باشد و آثار تقلبی پدید آورد.
فناوری روزبه‌روز درحال پیشرفته‌ترشدن است و خب شیادان هم منتظر هستند که از تکنولوژی برای ساخت اشیای جعلی استفاده کنند، ولی ما در باستان‌شناسی و میراث فرهنگی، علمی داریم به نام اصالت‌سنجی که متخصصان تشخیص اصالت به‌وسیله روش‌های آزمایشگاهی می‌توانند به‌راحتی تشخیص بدهند آثاری که به دست آمده اصل است یا جعلی. آزمایش‌های بسیار فراوانی در این خصوص وجود دارد و ما در ایران متخصصان بسیار خوبی در این زمینه داریم که آثار جعلی و اصلی را از یکدیگر بتوانند تشخیص بدهند.
در صحبت‌هایتان به بعضی از کشورهای همسایه و تمدن‌هایشان اشاره کردید. درباره باستان‌شناسی در این کشورها هم صحبت بفرمایید.
اگر بخواهیم عقب‌تر برگردیم به دوران هخامنشی، سرزمین ایران یک سرزمین بسیار وسیع بوده است. تمام کشورهای همسایه روزی جزو سرزمین ایران بوده‌اند؛ از دره سند گرفته تا شرق اروپا. از سیبری گرفته تا شمال عربستان. اینها تحت حمایت و حکومت ایران بودند. در دوران هخامنشی، ما ۳۰ساتراپی یا استان که آن زمان تحت حمایت کشور ایران بودند، داشتیم. خب! بالطبع کشوری مانند افغانستان، حدود ۲۰۰سال است که از ایران جدا شده و بسیاری از قسمت‌های ایران شرقی ما در افغانستان وجود دارد. ما هر موقع می‌خواهیم در مورد باستان‌شناسی افغانستان صحبت کنیم، از ایران شرقی صحبت می‌کنیم که تمدن‌هایی که وجود داشته در ایران شرقی به چه صورتی بوده است. همچنین کشورهایی مانند ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین و میان‌رودان (بین‌النهرین) هم در آن زمان جزئی از خاک ایران بودند.
آینده علم باستان‌شناسی باتوجه به اینکه کم‌کم انسان‌ها آثار مکتوب و تصویری و... از خود برجای می‌گذارند، چگونه خواهد بود؟
من فکر می‌کنم اوضاع باستان‌شناسی خیلی بهتر می‌شود. دلیلش هم این است که با توجه به تکنولوژی‌هایی که آمده، ما امروزه مستندسازی بسیار دقیقی داریم. در آینده فکر می‌کنم که باستان‌شناس‌ها خیلی خوشبخت‌تر باشند، چون اطلاعات و بانک‌های اطلاعاتی دارند که خیلی قوی هستند و در عین حال مستندسازی هم شده است.
در همینه زمینه :
