بازگشت ترامپ به میز مذاکره

علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

تلاش کاخ‌سفید برای روایت‌سازی از مذاکرات غیرمستقیم روز شنبه ایران و آمریکا درحالی ادامه دارد که واقعیت ماجرا گویای این نکته است که «مذاکره غیرمستقیم» تهران و واشنگتن نه‌تنها موضوع تازه‌ای نیست، بلکه گفت‌وگوی پیش‌رو در عمان را باید در ادامه مذاکرات قبلی دانست.
اگرچه طرف آمریکایی و برخی رسانه‌های غربی طی روزهای اخیر کوشیده‌اند مذاکرات شنبه در عمان را دستاوردی برای دولت ترامپ جابزنند، اما واقعیت این است که گفت‌وگوی عراقچی و ویتکاف در عمان را باید به‌عنوان بازگشت دولت ترامپ به مذاکراتی دانست که در دولت سیزدهم نیز جریان داشت و واشنگتن آن را بدون دستیابی به نتیجه ملموس رها کرده بود.
بررسی تحولات حدود 4سال اخیر در مناسبات تهران – واشنگتن نشان می‌دهد پس از وقفه‌ در مذاکرات برجامی در پایان دولت دوازدهم، دور هفتم مذاکرات برجامی با راهبرد دولت سیزدهم و با مذاکره‌کنندگان جدید آغاز شد؛ گفت‌وگوهایی که درواقع مذاکرات «غیرمستقیم» ایران و آمریکا با نقش‌آفرینی اتحادیه اروپا، تروئیکای اروپایی، روسیه و چین بود و با عدم‌تصمیم‌گیری سیاسی طرف مقابل به نتیجه ملموسی نرسید.
پس از آن نیز عمان و در مقاطعی قطر به‌عنوان میانجی دوطرف، زمینه‌ساز شکل‌گیری دور دیگری از مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در دولت بایدن شدند که اگرچه زمینه‌ساز توافقی درباره آزادسازی برخی منابع مسدود شده ایران و تبادل زندانیان دوطرف شد، اما در ادامه آمریکایی‌ها اقدام به ترک میز مذاکره
کردند.
براین اساس باید گفت که مذاکرات روز شنبه درواقع بازگشت دولت ترامپ به مذاکرات غیرمستقیمی است که در دولت شهیدرئیسی میان دوطرف شکل گرفت و از سال 1400تا تقریبا اردیبهشت‌ماه 1403در مقاطع مختلف با میانجی‌های متفاوت ادامه داشت و نموداری از بی‌عملی و بی‌تصمیمی واشنگتن در پیشبرد موضوع‌های مطرح بود.

کارنامه مذاکرات غیرمستقیم
ایران و آمریکا پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌ویژه به‌دنبال قطع روابط سیاسی 2کشور در 19فروردین‌ماه 1359، در مقاطع مختلف درباره موضوع‌های گوناگون، مذاکرات غیرمستقیم قابل‌توجهی داشته‌اند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:

بدعهدی در الجزایر
  موضوع: آزادی کارکنان سفارت آمریکا در ایران
  زمان: پاییز 1359
  طرف آمریکایی: وارن کریستوفر، معاون وزیر امورخارجه وقت آمریکا
  طرف ایرانی: بهزاد نبوی، سرپرست هیأت مذاکره‌کننده ایرانی
  میانجی: دولت الجزایر
  نتیجه: توافق الجزایر در 29دی‌ماه 1359(19ژانویه 1981) و عدم‌پایبندی طرف آمریکایی در اجرای تعهدهای خود، به‌ویژه در زمینه تحریم‌ها و آزادسازی منابع مالی ایران

مذاکره درباره افغانستان
  موضوع: تحولات منطقه پس از حمله آمریکا به افغانستان
  زمان: پاییز 1380
  طرف آمریکایی: زلمی خلیل‌زاد، سفیر وقت آمریکا در افغانستان و همچنین رایان کروکر، دیپلمات آمریکایی
  طرف ایرانی: دیپلمات‌های ایرانی، ازجمله محمدجواد ظریف، نماینده وقت ایران در سازمان‌ملل متحد
  میانجی: اگرچه گفته می‌شود مذاکرات مستقیم و غیرمستقیمی در این زمینه انجام شده، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد گفت‌وگو در ژنو و با حضور نمایندگانی از کشورهای عربی منطقه انجام شده است.
  نتیجه: رایزنی درباره تحولات افغانستان پس از سقوط طالبان و تبیین رویکردهای ایران در این حوزه

مذاکرات برجامی
  موضوع: دستیابی به توافق برجام
  زمان: از آغاز به‌کار دولت یازدهم تا حدود
مهرماه 1392
  طرف آمریکایی: جان کری، وزیر امورخارجه وقت آمریکا
  طرف ایرانی: محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه وقت ایران
  میانجی: تروئیکای اروپایی، روسیه و چین در وین
  نتیجه: پیشبرد مذاکرات به‌سوی گفت‌وگوهای مستقیم ظریف و کری و دستیابی به توافق جامع


پس از خروج آمریکا از برجام
  موضوع: احیای برجام و لغو تحریم‌های ایران
  زمان: از سال 1397تا 1403، طی حداقل 9دور
  طرف آمریکایی: رابرت مالی، نماینده ویژه وقت وزارت امور خارجه آمریکا در امور ایران
  طرف ایرانی: عباس عراقچی و علی باقری، معاونان وقت وزرای امورخارجه دولت‌های دوازدهم و سیزدهم
  میانجی: اتحادیه اروپا، عمان و قطر
  نتیجه: با وجود حتی بیش از 9دور مذاکره غیرمستقیم میان ایران و آمریکا به‌منظور بازگشت طرف‌ها به تعهدهای برجامی و رفع تحریم‌ها علیه ایران، مذاکرات برجامی با بی‌عملی طرف آمریکایی بدون دستیابی به نتیجه مشخص در دولت سیزدهم متوقف شد.

مذاکره منطقه‌ای
  موضوع: گفت‌وگو درباره مدیریت تنش‌های فزاینده در منطقه
  زمان: اردیبهشت‌ماه 1403
  طرف آمریکایی: برت مک‌گورک، هماهنگ‌کننده وقت شورای امنیت ملی آمریکا در امورخاورمیانه و شمال آفریقا و آبرام پیلی، سرپرست وقت نماینده ویژه آمریکا در امور ایران
  طرف ایرانی: نامشخص
  میانجی: دولت عمان
  نتیجه: گفته می‌شود دوطرف در جریان این مذاکرات دغدغه‌های خود را درباره افزایش فزاینده تنش‌ها در منطقه، به‌ویژه میان تهران و تل‌آویو مطرح کرده‌اند، اما درباره نتایج مشخص گفت‌وگوها خبر دقیقی منتشر نشده است.

توافق تهران و واشنگتن
  موضوع: آزادسازی منابع مالی ایران و تبادل زندانیان
  زمان: شهریورماه 1402
  طرف آمریکایی: رابرت مالی، نماینده ویژه وقت وزارت امور خارجه آمریکا در امور ایران
  طرف ایرانی: علی باقری‌کنی، معاون وزیر امورخارجه
  میانجی: دولت قطر
  نتیجه: دستیابی دوطرف به توافقی برای آزادسازی منابع مالی مسدود شده ایران ازجمله در کره‌جنوبی و همچنین تبادل زندانیان

 5تحول مهم در مذاکرات مستقیم
گذشته از مذاکرات غیرمستقیمی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در مقاطع مختلف میان ایران و آمریکا شکل گرفته، دوطرف در موارد معدود و خاصی نیز «مذاکرات مستقیم» داشته‌اند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
دیدار نخست‌وزیر دولت موقت با مشاور امنیت ملی کارتر را در 10آبان‌ماه 1358، می‌توان به‌عنوان نخستین مذاکره مستقیم ایران و آمریکا پس از پیروزی انقلاب اسلامی به‌حساب آورد. در جریان آن دیدار، مهدی بازرگان و ابراهیم یزدی در حاشیه مراسم بیست‌وپنجمین سالگرد استقلال الجزایر بیش از یک ساعت با زبیگنیو برژینسکی دیدار و مذاکره کردند؛ دیداری که بازتاب منفی گسترده‌ای در ایران داشت و چند روز پس از آن، لانه جاسوسی آمریکا در ایران به‌دست دانشجویان پیرو خط امام(ره) تسخیر شد که «انقلاب دوم» نام گرفت.
ماجرای مک فارلین را باید به‌عنوان تحول مهم دیگری در حوزه «مذاکره مستقیم» ایران و آمریکا به‌حساب آورد. خردادماه 1365بود که رابرت مک فارلین، مشاور امنیت ملی دولت ریگان به‌صورت محرمانه و با یک هواپیمای حامل سلاح وارد تهران شد؛ سفری که بیش از هر چیز با هدف مذاکره با ایران به‌منظور همکاری در آزادسازی گروگان‌های آمریکایی در لبنان انجام شد، اما بدون نتیجه مشخص، مجبور به ترک ایران شد و این ماجرا تبدیل به رسوایی بزرگ برای دولت آمریکا شد.
پس از حمله آمریکا به افغانستان و عراق نیز مذاکرات مستقیمی درباره تحولات منطقه، میان ایران و آمریکا شکل گرفت که مشهورترین آن، چند دور گفت‌وگوی حسن کاظمی‌قمی، سفیر ایران در عراق و رایان کروکر از آمریکا بود. این مذاکرات که در مردادماه 1386انجام شد، بیش از هر چیز بر موضوع عراق متمرکز بود.
تحول مهم دیگر در این حوزه در نخستین ماه‌های آغاز به‌کار دولت یازدهم اتفاق افتاد؛ جایی که روسای‌جمهور وقت 2کشور (روحانی و اوباما) در جریان نخستین سفر رئیس دولت یازدهم به مجمع عمومی سازمان ملل در 5مهرماه 1392، به‌صورت تلفنی مذاکره کردند؛ گفت‌وگویی که برای نخستین‌بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی میان روسای‌جمهور 2کشور صورت گرفت.
در جریان مذاکرات توافق برجام نیز گفت‌وگوهای مستقیمی میان ایران و آمریکا شکل گرفت که برجسته‌ترین تصویر به یاد مانده از آن در اذهان‌عمومی، پیاده‌روی ظریف و کری در 24دی‌ماه 1393در خیابان‌های ژنو بود که بازتاب گسترده‌ای هم در رسانه‌ها داشت.