گزارش
قصه بام‌ها
هر منطقه از ایران با اقلیم متفاوت خود نوع خاصی از بام را در معماری بومی گنجانده است
راحله عبدالحسینی-روزنامه‌نگار
اقلیم متفاوت در گوشه و کنار سرزمین ما سبب شده تا راه و روش متفاوتی برای ساخت سرپناه ایجاد شود؛ از بام‌های شیروانی گرفته تا بام‌های گنبدی. این روش متفاوت معماری در هر اقلیم که با تکیه بر دانش و تجربه اهالی بومی و مواردی مثل ارزانی مصالح، در دسترس بودن و سازگاری با محیط‌زیست در گذر زمان شکل گرفته در اصطلاح، معماری پایدار خوانده می‌شود.
یکی از جالب‌ترین نکات در این شیوه معماری، توجه به نوع بام خانه‌هاست که از یک منطقه به منطقه دیگر متفاوت است. بام‌های معماری سنتی ایران براساس اقلیم و نیازهای منطقه‌ای طراحی شده‌اند. هر نوع بام به شکلی ساخته شده که بهترین عملکرد را در برابر شرایط جوی آن منطقه داشته باشد.
شیروانی‌های باران‌خورده
خانه‌های گیلان، مازندران و گلستان به سقف‌های شیروانی‌شان معروف هستند. با وجود بارندگی زیاد و رطوبت بالا، طراحی شیب‌دار باعث هدایت سریع آب باران می‌شود و از نفوذ آن به سازه جلوگیری می‌کند. شیروانی‌ها معمولا از چوب ساخته می‌شوند. در مازندران برای پوشش نهایی بام از سفال و در گیلان از تخته و نی استفاده می‌شود. خانه‌های سنتی ماسوله و روستاهای ییلاقی شمال، زیباترین شیروانی‌ها را دارند.
گرگان؛ شهر بام‌های سفالی قرمز
در بام‌های شیروانی‌دار سفالی در شهرهای شمالی، گرگان به عنوان شهر بام‌های سفالی قرمز زبانزد است. دیوارها و جرزهای آجری و رج به رج کنار هم چیده شده، شمایلی متفاوت از شهر گرگان، عناصر و فضاهای شهری آن همچون مساجد و معابر ارائه داده است. بافت تاریخی گرگان نخستین بافت ثبت ملی شده ایران است که در سال۱۳۱۰ به ثبت رسیده است. این نوع معماری بیشتر متعلق به دوره قاجار و پهلوی است اما بناهای دوره سلجوقی و صفوی هم در آن به چشم می‌خورد.
شیر سر در کردکوی و بندرگز
شیروانی‌ها در خانه‌های استان گلستان به سمت گرگان که می‌رسد، سفال قرمز می‌شود و در غرب استان گلستان و کردکوی و بندر گز، لبه بیرون‌زده بام‌های شیب‌دار جلب توجه می‌کند. به این بیرون‌زدگی لبه‌های بام شیب‌دار سقف «شیرسر» می‌گویند که نوعی سایبان چوبی است و در موازات بام خانه‌ها قرار دارد و کاربرد آن در بنا برای حفاظت از نمای ساختمان در برابر رطوبت، بارش باران و برف و جلوگیری از نور شدید آفتاب و ایجاد سایه است. شیرسرها جنبه تزئینی هم دارند. مهارت اجرای شیرسر در فهرست آثار میراث‌فرهنگی ناملموس به ثبت ملی رسیده است.
سقف سنگی در اورامانات
در مناطق کوهستانی زاگرس و البرز ازجمله آذربایجان‌غربی، کردستان، لرستان، زنجان و همدان بام‌ها با چوب بلوط و گردو ساخته می‌شوند. به‌دلیل بارش برف سنگین در این مناطق، بام‌ها باید استحکام بالایی داشته باشند و از سویی دیگر سبک باشند تا وزن اضافی روی ساختمان ایجاد نشود. در برخی خانه‌ها، سقف‌ها با سنگ یا ورقه‌های چوبی سنگین پوشانده می‌شوند تا در برابر بادهای شدید مقاومت بیشتری داشته باشند که به خوبی در خانه‌های پلکانی ماسوله و خانه‌های سنگی
اورامانات دیده می‌شود.
سقف گنبدی در روستای قلعه‌نو سیستان
یکی از خلاقیت‌های معماری در مناطق گرم و خشک مثل کرمان و خراسان‌جنوبی، ساخت سقف‌های گنبدی‌شکل است.
طراحی قوسی‌شكل باعث هدایت باد و کاهش اثر مستقیم نور خورشید روی بام می‌شود. همچنین از تجمع گرما در داخل ساختمان هم جلوگیری می‌کند. آجر و ملات گچ و یا گل، مصالح اصلی ساخت گنبد است و پوشش نهایی آن برای کاهش جذب حرارت کاهگل است.
اوج این معماری در روستای قلعه‌نو شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان به‌عنوان تنها روستای سالم باقیمانده با بافت و معماری سنتی سیستان مشهود است.
خنک‌کننده روی بام
ساخت بادگیر روی بام در مناطق کویری كشورمان به نام شاهکار معماری ایران شناخته می‌شود. در این میان یزد هم به شهر بادگیرها شهرت دارد. بادگیر، سازه‌ای بلند با دریچه‌هایی در بالای آن است تا باد را به داخل خانه بیاورد و راهکاری برای تحمل شرایط طاقت‌فرسای آب‌وهوای گرم و خشک است. عملکرد بادگیرها هدایت کردن هوای بیرون به فضای داخلی ساختمان و خنک کردن و ایجاد هوای تازه در آن است. وزش بادهای فصلی و روزانه در اقلیم گرم و خشک ایران سبب شد تا بادگیرهای خشتی و آجری در جهت بادهای خنک و پرسرعت از سمت شمال(باد اصفهانی) ساخته شوند.
در همینه زمینه :
