کهنه‌پاتوق‌های تهران
گزارشی از چند قهوه‌خانه تهران که مغلوب زمان و تغییر اعصار نشده‌اند و همچنان میزبان سخاوتمند تهرانی‌ها هستند
فاطمه عباسی
در طول بیش از 5هزار سال تاریخ ایران، جامعه ایرانی که همواره منشأ امید و پویایی بوده، به‌عنوان جامعه‌ای متمدن به این نتیجه رسید که پس از کار و فعالیت روزانه، اوقات فراغت افراد هم باید به نوعی پر شود، آن هم در محلی که حالا «قهوه‌خانه» خطابش می‌کنیم. این شغل ریشه در تاریخ این سرزمین دارد، تا جایی که در دوره صفویه به اوج درخشش خود رسید و بالاخره در دوره قاجاریه به‌عنوان نخستین صنف از پیشه‌وران دارای تشکل صنفی شد. قهوه‌خانه به‌عنوان یکی از صنوف مردمی در هر محله و یک ضلع از مربعی که نانوایی، قصابی و بقالی دیگر اضلاعش بود جایگاه خاص خودش را داشت و نهادی سنتی و اجتماعی بود که بسیاری از تعاملات و اتفاقات مهم در آن شکل می‌گرفت. قهوه‌خانه درگذشته پاتوق اندیشمندان، ادبا، سخنوران، عیاران و اصناف بود و در این مکان علاوه بر رد و بدل شدن اخبار روز، دیدگاه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن زمان تحلیل و بررسی می‌شد. البته این ترکیب تا دهه۵۰ به این شکل ادامه داشت و به‌تدریج در کنار دیگر تحول‌های اجتماعی، این ترکیب نیز به هم خورد و امروزه دیگر قهوه‌خانه با آن حال و هوای تهران قدیم وجود خارجی ندارد. پس از انقلاب مراکزی با نام سفره‌خانه سنتی شکل گرفت. این محل‌ها بیشتر مورد توجه مسافران داخلی یا ایرانگردان خارجی است. تنها تعداد محدودی از قهوه‌خانه‌های قدیم در تهران همچنان به کار خود ادامه می‌دهند که بد نیست با آنها آشنا شوید.
جایی برای پهلوانان
قهوه‌خانه «رمضون‌یخی» که هنوز هم در ابتدای خیابان دروازه غار فعال است، روزگاری پاتوق لوطی‌ها، پهلوانان و به قول معروف، گنده‌لات‌های تهران قدیم بود، قهوه‌خانه‌ای که استعمال قلیان در آن ممنوع است و تاکنون کارهای خیر زیادی در آن انجام شده. لوطی‌های زیادی به این قهوه‌خانه که حالا به نام حاج تقی اسماعیل‌پور معروف است، رفت‌وآمد داشتند، از طیب‌خان (شهید طیب حاج‌رضایی) معروف به «حر انقلاب» تا مرحوم تختی. هنوز هم بزرگان کشتی مثل محمدرضا طالقانی و قهرمانان تیم ملی به این قهوه‌خانه می‌آیند و بساط خیر و دستگیری از نیازمندان را پهن می‌کنند. شاهنامه‌خوانی و پرده‌خوانی از برنامه‌های همیشگی این قهوه‌خانه است و در ایام محرم خیلی‌ها برای تماشای تعزیه‌خوانی به این قهوه‌خانه می‌آیند.
کوچک‌ترین قهوه‌خانه دنیا
قهوه‌خانه حاج علی درویش یکی از قدیمیترین قهوه‌خانه‌های تهران است که در محدوده بازار بزرگ قرار دارد. تأسیس آن به سال۱۲۹۷ شمسی بازمی‌گردد. شاید تعجب کنید، اما کوچکی قهوه‌خانه یکی از دلایل شهرت آن است، به طوری که برخی آن را کوچک‌ترین قهوه‌خانه دنیا می‌دانند. اندازه قهوه‌خانه حدودا 5/1متر است و چند صندلی بیرون قهوه‌خانه دارد که مشتریان برای صرف چای روی آنها می‌نشینند. کوچکی قهوه‌خانه طعم متفاوت و منحصربه‌فرد چای و برخورد صمیمی و مهربان صاحب قهوه‌خانه دست به دست هم داده‌اند تا بسیاری تنها برای دیدن این قهوه‌خانه و نوشیدن چای آن به بازار مراجعه کنند. این قهوه‌خانه حدود ۱۰۵سال پیش توسط حاج محمدحسن شمشیری تأسیس شد.
جذب گردشگر در آذری
قهوه‌خانه 100ساله آذری در ابتدای خیابان ولی‌عصر(عج) نیز یکی از قهوه‌خانه‌های قدیمی تهران است که با وجود بازسازی، هنوز شکل و شمایل گذشته خود را حفظ کرده است. این قهوه‌خانه از سال۱۳۲۷ به تملک عبدالحمید آذری‌پور اصفهانی در‌آمد و بعد از این مرحوم، اداره این قهوه‌خانه را حاج مصطفی از اعضای این خانواده عهده‌دار شد. جالب اینجاست که حاج مصطفی کارشناس ژنراتور صدا و سیما بود، اما به‌دلیل علاقه به پیشه آباء و اجدادی‌اش، بعد از ۱۱سال، کار در صدا و سیما را به عشق همین پیشه خانوادگی رها و این قهوه‌خانه را احیا کرد. از افتخارات ثبت‌شده در تاریخچه قهوه‌خانه آذری 2بار معرفی آن به‌عنوان بهترین مکان برای جذب گردشگر در یک جشنواره درکشور اسپانیا بوده است. از دیوارهای آجری بنا تا دیوار آینه‌کاری‌شده مقابل در ورودی که با رنگ نقاشی و تزئین‌شده، همگی رنگ و بویی قدیمی دارند.
اولین قهوه‌خانه تهران
اولین قهوه‌خانه‌ای که در تهران تأسیس شد، قهوه‌خانه امامزاده زید بود. موقعی که ناصرالدین‌شاه به زیارت امامزاده زید رفته بود، از تنوره این قهوه‌خانه بدش آمد و دستور داد آن را بردارند، ولی زیردستانش تمام بنای قهوه‌خانه را نابود کردند.
هر صنف، یک قهوه‌خانه
شاید دانستنش برایتان جالب باشد که در گذشته هر قهوه‌خانه‌ای در واقع پاتوق یکی از صنف‌های تهران بوده؛ از قاچاقچی‌ها، دزدها و جیب‌برها بگیر تا دلال‌ها، آشپزها، دستفروش‌ها، کارمندها و ارتشی‌ها.
