نذر گردو

محمود مولایی- روزنامه‌نگار

جشن عروسی یا به زبان محلی، «زماون» پیر شالیار آیینی سنتی است که هر سال نیمه بهمن در اورامان‌تخت برگزار می‌شود و علاوه بر اهالی بومی، مردم روستاها، شهرها و حتی گاهی گردشگران خارجی را به این منطقه می‌کشاند. این آیین یا در واقع سالگرد ازدواج پیری افسانه‌ای به نام شالیار شامل راز و نیاز، ذبح قربانی و دف‌زنی است و بنا به رسمی نانوشته، طایفه‌های مختلف اورامان‌تخت امور مختلف این جشن 3‌روزه را بین خود تقسیم کرده‌اند. اما یکی از جنبه‌های کمتر دیده شده این جشن عرفانی، باغ گردویی است که به نام پیر شالیار شناخته می‌شود و گردوی مورد نیاز برای نذر گردو را تأمین می‌کند. آیین پیر شالیار با توزیع گردو میان مردم آغاز می‌شود که نماد برکت و خوشی است. روز آغاز جشن را متولی باغ پیر شالیار با تقسیم گردوهای درخت وقفی خانه او بین اهالی تعیین می‌کند که معمولا بین ۱۱ تا ۱۵بهمن است. به این بخش از آیین که در واقع پیش‌درآمد آن است، «خَبَر» می‌گویند که یک هفته قبل از برپا شدن جشن عروسی و برای اطلاع مردم برپا می‌شود.‌

باغ وقفی
باغ گردوی پیر شالیار با مساحت حدود 250هکتار از قرن‌ها پیش پربار است و هر سال در زمان برگزاری آیین، نذر گردو از همین باغ شروع می‌شود. این باغ در ضلع جنوبی منطقه اورامان و در هه‌وارِ «به‌نه‌ن»(هه‌وار منطقه‌ای در دامنه کوه است و هه‌وار اورامان‌تخت «به‌نه‌ن» نام دارد) قرار گرفته است. در حال حاضر متولی باغ گردوی پیر شالیار طایفه رستم‌زاده است. یکی از اعضای این خانواده که محصول گردوی باغ پیر شالیار را بین مردم توزیع می‌کند، به همشهری می‌گوید: «باغ گردو متعلق به پیر شالیار است که وقف شده و از زمان‌های قدیم گردوی آن برای چنین مراسمی چیده می‌شده است، هرچند مردم از باغ‌های خود هم گردو می‌چینند و نذر می‌کنند.»  عایشه رستم‌زاده با تأکید بر اینکه باغ گردوی پیر شالیار هنوز پابرجاست و هر سال محصول گردوی آن در مراسم پیر شالیار به‌صورت نذر بین مردم توزیع می‌شود می‌افزاید: «پدرم به اتفاق عمویم متولی باغ گردو هستند و همان مسیری را که قرن‌هاست طی می‌شود برای مصرف محصول باغ طی می‌کنند. محصول باغ گردو متعلق به مردم اورامان است که هر سال در مراسم پیر شالیار توزیع می‌شود.»‌

نگهداری و برداشت گردو
برداشت گردو از باغ پیر شالیار معمولا از اواخر شهریور آغاز می‌شود و اواخر مهر به پایان می‌رسد. رستم‌زاده می‌گوید: گردوی برداشت‌شده در خانه عمویش نگهداری می‌شود تا زمان آیین پیر شالیار فرا برسد. او با بیان اینکه تقریبا یک جمعه مانده به مراسم پیر شالیار، یعنی اواسط بهمن گردوها بین مردم توزیع می‌شود توضیح می‌دهد:‌ «طایفه ما هم یک خانه‌باغ در ییلاق دارد. ما تابستان‌ها به آنجا می‌رویم و به باغ گردو رسیدگی و درختان را آبیاری می‌کنیم. پس از آن زمان برداشت فرامی‌رسد و همه خانواده به برداشت گردو مشغول می‌شویم.»‌  رستم‌زاده البته می‌گوید که 2 یا 3 سال است که تولید گردو در منطقه اورامان کم شده و به همین دلیل، تولید گردو در باغ پیر شالیار هم کمتر شده، ولی هر قدر گردو برداشت شود، به‌عنوان نذر گردو بین مردم تقسیم می‌شود.

توزیع گردو و حضور کودکان
یک عصر پنجشنبه، کودکان و نوجوانان به خانه متولی گردو می‌روند و در آنجا با نسبتی مساوی گردوها را داخل کاسه‌هایی می‌ریزند. بچه‌ها مسئول توزیع گردو هستند و در خانه‌ها می‌روند و کاسه گردو را در اختیار صاحبخانه می‌گذارند. صاحبخانه هم وقتی گردو را تحویل می‌گیرد، داخل کاسه چیزی مانند رب انار یا آرد می‌گذارد و به بچه‌ها برمی‌گرداند. فردی که مسئول این کار است به زبان کردی «زیرَوان» نامیده می‌شود. رستم‌زاده می‌گوید: «اگر بعد از تقسیم گردو چیزی اضافه آمد، آن را به روستاهای اطراف مانند سرپیر، کماله، رودبر، بلبر و ویسیان می‌برند. داوطلبان شرکت‌کننده در این مراسم همگی از سر ذوق و احساسات پاک کودکانه و همیاری در پخش گردوها شرکت می‌کنند. آنها در قبال این کار هیچ دستمزدی دریافت نمی‌کنند. بعد از پخش تمام گردوها، آرد یا دیگر موارد گردآوری‌شده به خانه پیر شالیار منتقل می‌شود تا در روز مراسم از آنها برای تهیه غذای مخصوص استفاده شود.»

پیرشالیار که بود؟
پیر شالیار شخصیتی اسطوره‌ای- تاریخی است که صدها سال پیش می‌زیسته و می‌توان گفت به ‌معنای شاه شاهان یا پیر پیران است. از دیدگاه عامه مردم که تحت ‌تأثیر دین اسلام قرار دارند، پیر شالیار نام دوم سیدمصطفی است که حضرت محمد(ص) را به خواب می‌بیند و به اسلام می‌گرود و سپس کتاب «معرفت پیر شالیار» را تغییر می‌دهد و در آن درباره دین اسلام می‌نویسد و نام خود را به مصطفی پسر خداداد تغییر می‌دهد.
چنان‌که در کتب تاریخی نیز آمده است، پیر شالیار سیاو پسر جاماسب 150سال پیش از میلاد مسیح در اورامان می‌زیسته است. پیر شالیار اول پیرو آیین زرتشتی بوده و کتاب «معرفت پیر شالیار» را نوشته است. در کتب تاریخی آمده که پیر شالیار دوم سیدمصطفی خداداد است که به اشاعه دین اسلام در منطقه اورامان پرداخت.
او در عصر شیخ عبدالقادر گیلانی در قرن ششم هجری می‌زیست و پیرو طریقت قادریه بود و با افکار و عقاید پیر شالیار سیاو آشنایی داشت. وی کتاب «معرفت پیر شالیار» را دستکاری کرد و احکامی را که درباره آیین زرتشت در آن نوشته شده بود حذف و احکام اسلام را جایگزین آن کرد.

باغ گردوی پیر شالیار با مساحت حدود 250هکتار از قرن‌ها پیش پربار است و هر سال در زمان برگزاری آیین، نذر گردو از همین باغ شروع می‌شود. این باغ در ضلع جنوبی منطقه اورامان و در هه‌وارِ «به‌نه‌ن»(هه‌وار منطقه‌ای در دامنه کوه است و هه‌وار اورامان‌تخت «به‌نه‌ن» نام دارد) قرار گرفته است