جعلیات، ریشه در تنگناهای واقعی دارند
علی شاکر
دانشجوی دکتری علوم‌ارتباطات
دانشگاه علامه‌طباطبایی
پیش از آنکه ترامپ منتقدانش را به «فیک‌نیوز»بودن متهم کند، خود همین رسانه‌ها از سونامی اخبار جعلی در فضای مجازی می‌گفتند
پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان در اظهارنظری جنجالی گفته است: «اولین نمونه اخبار نادرست در کتاب مقدس، داستان ماری است که حوا را به خوردن میوه ممنوعه وسوسه می‌کرد». همچنین بررسی تاریخی اخبار جعلی نشان می‌دهد که انسان هم به‌دلیل اشتباه حسی(مثلا خطای دیداری یا شنیداری) و هم خطای درک همیشه مستعد تولید اخبار جعلی بوده است چون درک بی‌واسطه دنیای اطراف برای انسان ناممکن است.
اینکه امروز به اشتباه یکی از متهمان اصلی تولید اخبار جعلی را فضای رسانه‌های اجتماعی می‌دانند، ناشی از غفلتی بزرگ از همین نکته است. فضای مجازی ابزار انتقال واقعیت‌ها و جعلیات است. منکر تأثیر واسطه‌ای آن نمی‌شوم، ولی متغیر مستقل و تأثیرگذار نهایی جای دیگری پنهان شده است.
تاریخ پر از جعلیات است و برخی متخصص پالایش سره از ناسره. اما فضای مجازی مثل یک متخصص متعهد تاریخ عمل نمی‌کند و برای انتشار همیشه بی‌تاب است. پیش از این اطلاعات باسرعت کمتری پخش می‌شد؛ اکنون هم سرعتش بیشتر است و هم دسترسی‌پذیری بالایی برای تمامی انسان‌ها دارد. طبق آمارهای لحظه‌ای هم‌اکنون 3میلیارد و 971میلیون نفر به اینترنت دسترسی دارند و هر ثانیه 59هزار و 318گیگابایت مصرف می‌کنند.در ایران 56میلیون و 700هزار کاربر اینترنت داریم و 66میلیون و 800هزار مشترک فعال تلفن همراه.
با این حساب اخبار جعلی زمین‌بازی دلخواهش را پیدا کرده تا با مطالب «به‌عمد» غلط شده خوانندگان را گمراه کند. اخبار جعلی پیراهن واقعیت به تن می‌کنند و درواقع بخشی از واقعیت را یدک می‌کشند اما نتیجه دروغین به بار می‌آورند.
قصه اخبار جعلی پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و دستکاری اطلاعات 50میلیون کاربر فیسبوک داغ شد. پیش از آنکه ترامپ منتقدانش را به «فیک‌نیوز»بودن متهم کند، خود همین رسانه‌ها از سونامی اخبار جعلی در فضای مجازی می‌گفتند؛ از اینکه پاپ فرانسیس از ترامپ اعلام حمایت کرده یا هیلاری کلینتون ،به داعش اسلحه فروخته و... اما یک نکته خیلی مهم در این میان مغفول مانده؛ درست است که امروزه کلان‌داده‌ها (Big Data) ارزشی بیش از نفت‌خام پیدا کرده‌اند و با همین داده‌ها می‌توان افکار عمومی در فضای مجازی را دستکاری کرد اما افکار ما خمیر بازی نیستند که هرکسی از راه برسد بتواند آن را شکل دهد. شرکت مشاوره سیاسی کمبریج آنالتیکا که دسترسی بی‌اجازه به اطلاعات کاربران فیسبوک پیدا کرده بر نقطه‌ای مهم انگشت گذاشته؛ او اخبار جعلی اش را برای کاربرانی فرستاده که مثلا پیش از آن، اخبار علیه خانواده کلینتون را لایک کرده بوده‌اند؛ یعنی آنان آماده پذیرش هر خبری علیه کلینتون‌ها هستند.
نظریه معروفی در عالم ارتباطات هست به نام «تأثیر محدود» یا «استحکام» که می‌گوید پیام‌های ارتباطی نمی‌توانند تغییرات بنیادی در عقاید و رفتار افراد پدید آورند بلکه به‌صورت محدود آنها را استحکام می‌بخشند و برای تأثیرگذاری باید زمینه قبلی وجود داشته باشد؛ چرا که مخاطب پویاست و متغیرهای زیادی جز رسانه در شکل‌گیری رفتار او نقش دارند.
پس اگر در پی کاهش اثر جعلیات هستیم بهتر است اول زمینه‌های بیرونی شکل‌گیری آن را بشناسیم و از آن زمینه‌ای برای ارتقای سواد رسانه‌ای خودمان بسازیم تا گول نخوریم.
