از حیاط شاهی تا محله شاه‌غلامان
موضوع: محله‌های اودلاجان
ویژگی: نام هر محله برگرفته از یک خصوصیت و مشخصه بود
***
محله بزرگ و تاریخی اودلاجان درگذشته ریزمحله‌های متعددی را در خود جای داده بود. در نقشه‌هایی که از تهران قدیم موجود است می‌توان این محله را مشاهده کرد. نصرالله حدادی، تهران‌پژوه دراین‌باره می‌گوید: «هر یک از ریزمحله‌های اودلاجان براساس یک خصوصیت و مشخصه خاص نامگذاری شده بودند. این مشخصه‌ها گاه به‌واسطه حضور شخصیت و فردی خاص بود یا به‌دلیل وجود اقوامی مشخص که در آن محله زندگی می‌کردند یا براساس یک اتفاق و موضوع معروف بود. برای مثال، محله حیاط شاهی به‌واسطه خانه اعیانی آغامحمدخان قاجار که همسرانش در آنجا زندگی می‌کردند به محله حیاط شاهی معروف شد. یا محله کلیمی‌ها، عرب‌ها، شام‌بیاتی‌ها، سادات و افشاری‌ها نیز به‌دلیل حضور اقوام خاصی به این نام‌ها معروف شد.» در نخستین نقشه تهران که به نقشه ناسکوف معروف است و بعد از آن نقشه برزین به ریزمحله‌های اودلاجان اشاره‌ای نشده است ولی در سومین نقشه معروف و تاریخی تهران قدیم به نام نقشه کرشیش از ۸ محله اودلاجان نام‌برده شده است. محله‌های باغ امین در شرق اودلاجان، محله حیاط شاهی در غرب اودلاجان، محله دروازه شمیران قدیم در جنوب محله اودلاجان، محله سادات در مرکز اودلاجان، محله شاه غلامان در غرب محله، محله عرب‌ها در شمال شرق، محله نو در جنوب غربی و محله یهودی‌ها نیز در جنوب غربی اودلاجان در این نقشه مشخص‌شده‌اند. بعدها عبدالغفار نجم‌الملک که در نقشه‌برداری سرآمد دوران خود در عهد قاجار بود در نقشه‌ای که از تهران ارائه می‌دهد در محدوده محله اودلاجان علاوه بر ۸ محله ذکرشده محله سر تخت بربری‌ها در شرق اودلاجان، محله پامنار در جنوب و محله سرچشمه در شمال شرق اودلاجان را نیز مشخص می‌کند.
حدادی اعیان‌نشین بودن را خصوصیت اکثر محله‌های اودلاجان بیان می‌کند و می‌گوید: «محدوده اودلاجان اعیان‌نشین بود. صدراعظم‌های بنام و شخصیت‌های مهم آنجا خانه داشتند. مثلاً سیدالوزراء میرزا عیسی فراهانی، پدر میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی که لقب میرزا بزرگ را داشت در اودلاجان زندگی می‌کرد. از طرفی کلیمیان هم ازنظر مالی در وضعیت مناسبی قرار داشتند. بیشتر اقوام ساکن آنجا نیز از مهارت و کسب‌وکار مطلوب برخوردار بودند. اودلاجان و محله‌هایش به‌قول‌معروف بالاشهر
بود. البته امروز بسیاری از این محله‌ها در جریان توسعه شهری حذف شده و از بین رفته است.»
