یک کتابخانه روی دوش دانش‌آموزان

لیلا شریف- روزنامه‌نگار

هر دانش‌آموز ایرانی باید در 12سال تحصیل خود 126کتاب درسی بخواند. این جدا از کتاب‌های کمک‌آموزشی برای شرکت در آزمون‌های مختلف مثل سمپاد و المپیادهای علمی و... است که روانه کیف و کتابخانه او می‌شود. تازه مفاهیم درسی هر کتاب هم پرتعداد، حجیم و بعضا سنگین است. به‌عبارتی، هر دانش‌آموز از سال نخست مدرسه تا پایان متوسطه اول باید 82کتاب بخواند و این آمار در متوسطه دوم برای دانش‌آموزان رشته تجربی به 44کتاب و دانش‌آموزان ریاضی و انسانی به 46کتاب می‌رسد. این حجم بالای کتاب و مفاهیم صدای والدین را درآورده و در کنار آن اغلب معلمان معتقدند که حجم زیاد کتاب‌های درسی و مفاهیم گسترده موجب می‌شود تا با مشقت خود را به بودجه‌بندی کتاب برسانند.

چالشی به نام حجم بالای کتاب‌های درسی
بررسی تعداد عنوان‌ کتاب‌های درسی و تعداد مفاهیم آموزش داده شده به دانش‌آموزان در دوران تحصیل، موضوعی است که از سوی فرهاد کریمی، رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش مورد بررسی قرار گرفته است. او در گفت‌وگو با همشهری ضمن تأیید این موضوع گفت: «روال کنونی تدوین محتوای برنامه درسی، قابل خدشه است؛ زیرا از مطالعات آینده‌پژوهی بی‌بهره است و نیز نیازسنجی مبتنی بر مطالعه میدان عمل (نیاز دانش‌آموز و نیاز کشور) در آن غایب است. چنین انتقادهایی سال‌هاست که خطاب به آموزش و پرورش انجام می‌شود اما پاسخ در خوری به نیاز جامعه علمی کشور ارائه نشده است.»

تألیف کتاب‌ها متناسب با نیاز دانش‌آموزان نیست
سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی به‌عنوان مرجع اصلی تعیین محتوای درسی شناخته می‌شود؛ این سازمان تعیین می‌کند که چه کتاب‌هایی روی میزهای مدرسه قرار بگیرد. رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش در کنار تأیید نقش مهم این سازمان، معتقد است که سازمان پژوهش نتوانست براساس نیاز دانش‌آموزان دست به تألیف کتاب بزند و چنین نگاهی موجب تدوین تعداد زیاد کتاب با مفاهیم فراتر از نیاز شده است. کریمی در این رابطه توضیح داد: «مهم‌ترین مرجع تعیین محتوای کتب درسی در حال حاضر، اعضای گروه‌های تألیف سازمان پژوهش هستند که پر تلاش‌اند اما باید قبول کنیم فرایند تألیف کتاب‌های درسی متناسب با نیاز دانش‌آموز و کشور و منطبق بر اصول برنامه‌ریزی درسی و روانشناسی تربیتی نیست، حتی اخیرا وزیر آموزش و پرورش نیز از روند موجود برنامه درسی ابراز گلایه کرده است. »

حجم بالای کتاب‌ها موجب تنفر از درس می‌شود
نیم‌نگاهی به انتقادهای کریمی نشان می‌دهد که نه‌تنها عنوان‌های کتاب‌های درسی بالا هستند بلکه مفاهیم درسی نیز از حجم بالایی برخوردارند؛ « علاوه بر تعداد بالای کتاب‌ها، مفاهیم هم زیاد و سیاست تلفیق فراموش شده است. چه لزومی دارد که دانش‌آموز پایه دوم ابتدایی با این تعداد بالای کتاب و با کیف سنگین به مدرسه برود. این موضوع دانش‌آموزان را از آموزش منزجر و یادگیری را از یک فرصت لذتبخش به یک تجربه غم‌انگیز تبدیل می‌کند و همچنین معلمان فرسوده شده‌اند.» احساس درماندگی و حتی احتمال ترک تحصیل جزو آسیب‌هایی است که به‌دلیل مفاهیم بالای آموزشی، ممکن است بر سر دانش‌آموزان آوار شود.
کریمی در این‌باره گفت: «در حال حاضر معلم تلاش می‌کند با سرعت بالا از مباحث مختلف بگذرد، دانش‌آموز هم آنگونه که باید آنها را یاد نمی‌گیرد. چنین روندی موجب ایجاد شکست‌های پی در پی دانش‌آموز می‌شود و حتی ممکن است که به ترک‌تحصیل برخی دانش‌آموزان منجر شود.» به‌گفته کریمی، «‌از سوی دیگر نباید فراموش کرد که در شرایطی که جمعیت برخی کلاس‌های درس در حال حاضر به 40نفر رسیده است، نمی‌توان کتاب‌هایی با موضوعات پراکنده و حجم بالا را به درستی به 40دانش‌آموز یاد داد. در چنین شرایطی لازم است مطالب زائد با هماهنگی سازمان پژوهش و گروه‌های آموزشی مناطق حذف شوند. این پیشنهاد چند سال پیش مطرح شد اما بعید است در روند تدوین کتاب‌های درسی تغییری ایجاد شده باشد.»

رتبه ایران در آموزش مفاهیم علوم به دانش‌آموزان
در سال 1400پژوهشی با عنوان مقایسه محتوای برنامه درسی علوم تجربی 3 پایه اول دوره ابتدایی در ایران، با کشورهای سنگاپور، کره‌جنوبی، انگلستان، استرالیا و کانادا (ایالت اونتاریو) انجام شد که نشان‌دهنده حجم بالای آموزش مفاهیم علوم‌تجربی به دانش‌آموزان ایرانی است.

دانش‌آموزان فنلاندی چه کتاب‌هایی می‌خوانند؟
فنلاند، یکی از بهترین نظام‌های آموزشی دنیا را دارد و در رنکینگ جهانی آموزش، در رتبه اول قرار گرفته است. در این کشور موضوعات مشترکی با سایر کشورها به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود اما موسیقی، هنرهای تجسمی، صنایع‌دستی و اقتصاد خانه نیز در آموزش پایه مورد توجه قرار می‌گیرند ولی موضوع مهم این است که آموزش این مباحث به امری اختیاری و براساس نظر معلم کلاس است و تنها با برگزاری یک آزمون برای هر موضوع، دانش‌آموزان ارزیابی می‌شوند. تمرکز بیشتر در مدارس فنلاند بر مهارت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، رفاه و مدیریت زندگی روزمره قرار دارد.