محاکمه منافقین چه دستاوردی دارد؟

محمد جعفری- روزنامه‌نگار

در ماه‌های گذشته دادگاه‌هایی در محاکم حقوقی و کیفری تشکیل شد که پیش از این بی‌سابقه بود. محاکمه سران گروهک منافقین، محاکمه سران و مقامات دولت آمریکا در پرونده شهدای غواص، رسیدگی به دادخواست علیه دولت آمریکا برای خسارات ناشی از ترور سردارشهیدسلیمانی و... ازجمله مهم‌ترین این موارد است. اما برگزاری این دادگاه‌ها در شرایطی که متهمان خارج از کشور هستند چه دستاوردی دارد و ضمانت اجرایی احکامی که دادگاه‌ها صادر می‌کنند چیست؟ در گفت‌وگو با دکتر زینب ریاضت، وکیل دادگستری و استاد دانشگاه به بررسی این پرونده‌ها پرداخته‌ایم.

چه اهمیت و ضرورتی باعث شد دادگاه‌هایی مثل محاکمه منافقین و سران و مقامات آمریکا برگزار شود؟
پرونده‌هایی مانند پرونده منافقین 2بعد دارد. یکی بحث حقوقی و دیگری بحث کیفری است. بحث حقوقی از جهت مطالبه خسارت و ضرر و زیان ناشی از جرم است که این ترورها باعث تحمیل خسارت مادی و معنوی به فردی که شهید شده و خانواده‌اش و حتی کشور شده و با توجه به اینکه کشورهای خارجی هم از موضوع مطالبه خسارت علیه ایران در مورد بعضی از اتفاقات خارج از کشور نهایت بهره‌برداری را کرده‌اند، ایران هم به این نتیجه رسیده است که اقدامات متقابلی در این زمینه انجام شود. به همین جهت این رویکرد کلی منجر به طرح برخی دعاوی حقوقی و کیفری مانند محاکمه منافقین و اعضای سازمان مجاهدین خلق در دادگاه کیفری شده است. اگرچه برخی از منافقین و متهمان مذکور ممکن است فوت شده باشند؛ اما گروهک منافقین چون اینها را سازماندهی کرده است و آثار و تبعاتی برای ایران داشته، رویکرد کلی، مطالبه خسارت و رسیدگی به جرائم سازمانی صرف‌نظر از رویکرد جزئی است که در عرصه بین‌المللی می‌تواند برای ایران دستاوردهای مهمی از جهت اقدام متقابل داشته باشد. در مورد موضوع مطالبه خسارات در برخی دعاوی مطروحه مانند ترور شاهچراغ یا در مورد ترور شهید سلیمانی نیز از جهت حقوقی باید رابطه سببیت احراز شود که این افراد در جنایات مذکور تأثیرگذار بوده‌اند و با توجه به قواعد کلی مسئولیت بتوان جبران خسارت و ضرر و زیان ناشی از جرم را به دولت‌های خارجی، سران آنها یا منافقین بار کرد. در پرونده کیفری هم بحث وقوع جرم باید اثبات ‌شود. مثلا منافقین مرتکب قتل و ترور شده‌اند. شرکا و معاونان آنها و به‌طور کلی افرادی که آنها را آموزش داده و جنایت را سازماندهی کرده‌اند و... همگی باید در دادگاه محاکمه شوند.
اساسا آیا دادگاه‌های ایران صلاحیت رسیدگی به این جرائم را دارند؟ مثلا برای محاکمه سران آمریکا، دادگاه ایران صالح است؟
طبق قواعد کلی صلاحیت، محل وقوع جرم و همچنین تابعیت بزه‌دیدگان هردو ملاک است. ممکن است گفته شود بعضی از ترورها در ایران اتفاق نیفتاده است. با توجه به قواعد رسیدگی به جرائم که قواعد مبتنی بر صلاحیت مجنی‌علیه (کسی که جرمی علیه او انجام شده) است و همچنین حتی در برخی پرونده‌ها با توجه به آثار و تبعاتی که بخشی از نتیجه آن به ایران تسری پیدا کرده است، ایران از جهت رسیدگی به جرائم طبق مواد ۳ تا ۹ قانون مجازات اسلامی برای رسیدگی به جرائم می‌تواند صالح باشد که در برخی موارد حتی اگر محل ترور در ایران هم نباشد مانعی برای صلاحیت وجود ندارد.
مثلا در پرونده محاکمه سران منافقین و آمریکا، جلسه رسیدگی به دادگاه چطور به آنها ابلاغ می‌شود؟
خیلی از متهمان مثل منافقین سال‌هاست از ایران خارج شده‌اند، کد ثنا و آدرس ثابتی ندارند و در پرونده‌های حقوقی آنها خواندگان غیابی هستند و دعوا به شکل غیابی رسیدگی می‌شود که ضوابط خاص حقوقی آن در قانون مشخص است و عدم‌دسترسی به خوانده منجر به عدم‌رسیدگی نمی‌شود. البته ابلاغ از طریق نشر آگهی هم انجام می‌شود. در پرونده کیفری هم اگر دسترسی وجود نداشته باشد محاکمه به شکل غیابی انجام می‌شود. همچنین متهمانی که وفق ماده ۳۰۲ قانون دادرسی کیفری نیازمند وکیل تسخیری هستند از طریق کانون وکلای دادگستری مرکز برای ‌این متهمان ازجمله برخی سران آمریکا و اعضای مجاهدین خلق وکیل تسخیری معرفی شده است تا حقوق متهمان در حد امکان رعایت شود که جالب توجه است.
بعد از صدور رأی توسط دادگاه آیا این افراد امکان اعتراض به رأی را دارند؟
در پرونده‌های حقوقی هر زمانی که متهمان مطلع شوند می‌توانند درخواست واخواهی بدهند. در پرونده‌های کیفری هم در مواردی که وکیل تسخیری هست طبق ضوابط حضوری است و متهمانی که وکیل تسخیری ندارند و غیابی‌اند، دارای حق واخواهی هستند. برخی از این متهمان مثل اعضای منافقین هم که ممکن است فوت شده باشند علی‌الاصول باید در مورد ایشان قرار موقوفی تعقیب صادر ‌شود.
تقریبا همه افرادی که در این دادگاه‌ها محاکمه می‌شوند خارج از کشورند. در این شرایط رأی دادگاه چطور اجرا می‌شود و ضمانت اجرایی آن چیست؟
در پرونده‌های کیفری مجازات به دلیل در دسترس‌نبودن آنها شاید به ظاهر دستاوردی نداشته باشد اما طبیعتا هر زمان که به محکومان در ایران یا خارج دسترسی پیدا شود مجازات اجرایی است و از طریق اعلان قرمز هم می‌توانند برای دسترسی به محکومان یا استرداد آنها اقدام کنند. همچنین اموالی که در ایران دارند هم از باب مجازات یا ضرر و زیان ناشی از جرم قابل توقیف است. نکته مهم آثار بین‌المللی است که این محاکم دارند. ثمرات مادی و معنوی این موضوع لزوما نیازمند حتی اجرای رأی هم نیست. اینکه بتوانیم محکومیت این افراد را از طریق دادگاه‌های ایران اجرایی کنیم و از طریق اینترپل برایشان اعلان قرمز بگیریم یا این افراد در سایر کشورها با محدودیت مواجه شوند بسیار خوب است و اگر هم مالی داشته باشند امکان ضبط دارد که از دستاوردهای مهم پرونده‌های کیفری است. موضوع رسیدگی به پرونده‌های ترور می‌تواند واجد ارزش باشد و دستاورد مثبت برای ایران به همراه دارد؛ هرچند ما عملا دسترسی به مجرمان   پیدا نکنیم.

ایستگاه نوزدهم
نوزدهمین جلسه دادگاه رسیدگی به اتهامات ۱۰۴نفر از اعضای گروهک تروریستی منافقین روز گذشته در شعبه 11دادگاه کیفری یک استان تهران برگزار شد.  در این جلسه قاضی دهقانی به بیان نکاتی درباره این پرونده پرداخت و گفت این دادگاه از تمام ظرفیت‌های قانونی برای استرداد متهمان، برابر مقررات و رسیدگی عادلانه استفاده خواهد کرد.

مکث1
منافقین و یک عمر جنایت

رسیدگی به اتهامات سازمان مجاهدین خلق (منافقین) به‌عنوان شخص حقوقی و 104نفر از سرکردگان آن به اتهام ترور هزاران نفر از شهروندان و مسئولان کشور، از ماه‌ها قبل در شعبه یازدهم دادگاه کیفری یک استان تهران آغاز شده و روز سه‌شنبه نوزدهمین جلسه محاکمه برگزار شد. در روند رسیدگی به این پرونده، تاکنون کیفرخواست قرائت شده، شماری از خانواده شهدا و وکلایشان شکایت‌شان را مطرح کرده  و وکلای متهمان نیز به دفاع از آنها پرداخته‌اند و رسیدگی به پرونده همچنان ادامه دارد.


مکث2
محکومیت آمریکا در پرونده ترور شهید سلیمانی

در پرونده دیگری که در شعبه۵۵ دادگاه عمومی حقوقی تهران رسیدگی شد، دولت آمریکا و ۴۱شخص حقیقی و حقوقی دیگر در آمریکا به خاطر مطالبه خسارات ناشی از ترور شهید سلیمانی به پرداخت ۴۹میلیارد و۷۷۰ میلیون دلار محکوم شدند. این پرونده با دادخواهی ۳هزار و۳۱۸ نفر از هموطنان از سراسر کشور تشکیل شد و دادگاه پس از برگزاری ۳جلسه رسیدگی علنی، به محکومیت دولت آمریکا و پرداخت 49میلیارد دلار رأی داد.


مکث3
محاکمه سران آمریکا در پرونده شهدای غواص

38سال پس از شهادت شهدای غواص در عملیات کربلای4 آمریکا به‌خاطر پشتیبانی مالی و لجستیکی از رژیم بعث عراق در دادگاه حقوقی بین‌الملل محاکمه شد. در این جلسه که در شعبه۵۵ دادگاه حقوقی بین‌الملل با دادخواهی 42نفر از خانواده‌های شهدای غواص برگزار شد، شماری از خانواده‌های شهدای غواص خواسته‌شان را مطرح کردند و رابطه سببیت شهادت شهدا را به آمریکا نسبت دادند. رسیدگی به این پرونده همچنان در جریان است.