براساس قانون اطفال و نوجوانانی که مرتکب جرم می‌شوند باید تحت شرایط و ضوابط خاصی به اتهامات‌شان رسیدگی شده و مجازات شوند. اما قانون چه شرایطی برای این دسته از مجرمان درنظر گرفته است؟ منصور مقاره‌عابد، حقوقدان و رئیس اسبق کانون اصلاح و تربیت تهران در گفت‌وگویی تفصیلی با همشهری به روند رسیدگی به پرونده جرائم اطفال و نوجوانان پرداخت و جزئیاتی را درباره روند تحقیق، محاکمه و مجازات نوجوانان بزهکار بازگو کرد.
رسیدگی به پرونده جرائم اطفال و نوجوانان در صلاحیت چه مرجع قضایی است؟
رسیدگی به پرونده جرائم اطفال در ایران فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده اما در سال 1392تغییرات قابل توجهی در آیین دادرسی کیفری رخ داد. برخی از این تحولات ناشی از تأثیرپذیری آگاهانه قانونگذار از الگوهای عدالت کیفری و حداقل حقوق کودکان در پیمان‌نامه حقوق کودک است که ایران در سال 1372به آن پیوسته است. رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان به واسطه شرایط ویژه مرتکبان به‌صورت تخصصی در دادسراها یا دادگاه‌های اطفال مورد رسیدگی قرار می‌گیرد. اطفال در حقوق کیفری از امتیازاتی مانند عدم‌مسئولیت کیفری یا سزادهی نقصان یافته به اعتبار شرایط سنی و مدنی برخوردارند که در زمان ارتکاب مورد توجه قرار گرفته است.
درصورتی که طفل به جبران خسارت یا پرداخت جریمه محکوم شود، با توجه به اینکه او احتمالا درآمد و دارایی ندارد چطور باید این خسارت یا جریمه پرداخت شود؟
برابر ماده 7قانون مسئولیت مدنی کسی که قانونا یا بر‌حسب قراردادی نگهداری یا مواظبت مجنون، صغیر یا طفلی را برعهده دارد، اگر توانایی جبران همه یا قسمتی از زیان وارده را نداشته باشد از مال کودک یا مجنون ضرر و زیان جبران می‌شود و درصورت جبران زیان، باید به‌صورتی انجام شود که موجب دست‌تنگی مرتکب نشود. اگر ولی یا سرپرست در نگهداری کودک قصور کند، به‌نحوی که وی باعث خسارات شود جبران به‌عهده شخصی خواهد بود که قانونا نگهداری طفل با اوست.
اطفال چطور و در چه شرایطی در بازداشتگاه نگهداری می‌شوند؟
قرارهای قانونی برای افراد 15تا 18سال شامل یکی از قرارهای کفالت، وثیقه، قرار نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت و همچنین قرار التزام به حضور است. قرار نگهداری موقت شبیه قرار بازداشت موقت است اما باید این نکته را مدنظر داشت که برای افراد کمتر از 15سال فقط قرار التزام به حضور طفل در مرجع قضایی صادر خواهد شد. این التزام از والدین یا سرپرست قانونی که قاضی مصلحت بداند، اخذ خواهد شد.
با توجه به شرایط و سن چنین افرادی آیا آنها دچار تخفیف و ارفاق هم می‌شوند؟
در فرایند رسیدگی به جرائم اطفال از ارفاق‌هایی ازجمله اخذ تامین، پرونده شخصیت، وکیل تسخیری، غیرعلنی و حضوری‌بودن دادگاه، حضور مشاوران و... برخوردار خواهند بود. نکته دیگر اینکه به جرائم اطفال به‌طور مستقیم در دادگاه رسیدگی می‌شود. اعم از تحقیقات مقدماتی و... باید توسط شخص قاضی انجام شود.
در خبرها گاهی از هک حساب بانکی یا دستبرد اینترنتی توسط نوجوانان شنیده می‌شود. به اتهام این اطفال چطور رسیدگی می‌شود و درصورت زیاد بودن مبلغ دستبرد چه‌کسی باید جبران خسارت کند؟
اگر نابالغی مرتکب قتل یا ضرب و جرح شود یا اینکه خسارتی به فردی وارد کند عاقله ضامن خواهد بود. عاقله بستگان ذکور نسبی پدر یا مادر به‌ترتیب طبقاتی است که ارث به آنها خواهد رسید. مثلا اگر یکی از والدین هنگام ارتکاب فعل مجرمانه یا ضرر و زیان حضور داشته باشد از او دریافت خواهد شد. هرگاه عاقله به‌دلیل عدم‌استطاعت، مالی نداشته باشد دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
درصورتی که فرد کمتر از 18سال مرتکب قتل شود از ابتدا تا انتها چطور به اتهام او رسیدگی می‌شود؟
افراد بالغ کمتر از 18سال چنانچه مرتکب جرائم مستوجب قصاص یا حدود شوند به دادگاه کیفری یک ویژه اطفال و نوجوانان معرفی می‌شوند اما تحقیقات مقدماتی و ابتدایی آنها توسط دادسرای ویژه اطفال و نوجوانان انجام می‌شود. در آنجا پس از تحقیقات مقدماتی کیفرخواست صادر و به دادگاه ارسال می‌شود. نوجوانانی که مرتکب جرائم قصاص شده‌اند، قانون برای آنها ویژگی‌هایی را تعیین کرده است. طبق ماده 91قانون مجازات اسلامی 3وضعیت تعیین کرده که نوجوانی به قصاص محکوم شود یا خیر. اول اینکه نوجوان ماهیت جرم را درک کرده باشد. دوم اینکه حرمت جرم را درک کرده باشد و سوم اینکه شبهه‌ای در رشد و کمال عقلی او دیده شود. قاضی اختیار دارد که از هر طریقی این 3وضعیت را احراز کند ولی مرجع اصلی که از آن در این‌باره استعلام می‌شود پزشکی‌قانونی است. من معتقدم که فرد زیر 18سال بنابر دادرسی افتراقی باید ویژگی‌های او را درنظر گرفت.
نکته پایانی؟
معمولا قتل‌هایی که نوجوانان انجام می‌دهند قتل‌های اتفاقی است و از عواقب کار خودشان اطلاعی ندارند و ماهیت جرم را درک نمی‌کنند. وقتی این عمل را انجام می‌دهند نمی‌دانند فرد به قتل می‌رسد یا نه. یا اگر حیاتش را از دست داد چه عواقبی برایش دارد. آیا قصاص می‌شود یا نه. بسیاری از نوجوانان به‌دلیل شرایط دوران بلوغ و عدم‌ثبات شخصیت اغلب شبهه در رشد و کمال عقلی‌شان دیده می‌شود. علاوه بر این، نباید فراموش کرد که عقل با ضریب هوشی متفاوت است. بعضی از قضات گمان می‌کنند که متهم می‌دانسته اقدامش عواقب بدی داشته و هوش خوبی دارد و چطور می‌شود در عقل او شبهه ایجاد کرد. عقل با هوش و شناخت و درک متفاوت است. به همین دلیل قانون این 3وضعیت را تعریف کرده و مجازات حدود و قصاص را راجع به نوجوانان بسیار محدود کرده است؛ هرچند متأسفانه در حال حاضر در کانون‌های اصلاح و تربیت جرائمی که منتج به قتل شده زیاد هستند. معمولا قضات درباره نوجوانان اجتناب می‌کنند که حکم به سرعت اجرا شود و به همین دلیل این افراد مدت‌ها در کانون‌ها نگهداری می‌شوند و تعدادشان قابل ملاحظه است.
محل نگهداری کودک مجرمان
درصورتی که طفلی محکوم به مجازاتی شود، بنابر فصل دهم قانون مجازات اسلامی اطفال و نوجوانان، مجازات یا اقدامات تربیتی برای آنها درنظر گرفته شده است. اگر محکوم شوند محکومیت‌شان نگهداری در کانون اصلاح و تربیت است. این کانون محل نگهداری نوجوانان معارض با قانون است که بنابر دستور مقام قضایی به آنجا معرفی می‌شوند. در روند دادرسی افتراقی کانون‌های اصلاح و تربیت موظف به اصلاح و تربیت نوجوان هستند و ترتیبی اتخاذ می‌کنند که آن نوجوان امکان اصلاح و تربیتش میسر شود. بنابراین کسانی که به کانون فرستاده می‌شوند روند اصلاح و تربیت راجع به آنها اجرا می‌شود و حداکثر مجازاتی که در قانون برایشان درخصوص جرائم حدود و قصاص تعیین شده یک تا 3سال حبس است؛ این درصورتی است که قصاص منتفی‌شده باشد. در واقع عدالت کیفری ایجاب می‌کند که قضات از معرفی اطفال و نوجوانان به کانون‌های اصلاح و تربیت درصورت امکان خودداری کنند. این کانون‌ها در بهترین شرایط مکان مناسبی برای اصلاح و تربیت نیستند. نگهداری نوجوانان در کانون اصلاح و تربیت باید آخرین راه‌حل باشد. باید مشاور، روانشناس، مددکار اجتماعی و... به اندازه کافی وجود داشته باشد. رویکرد کانون‌ها کاملا متفاوت از زندان‌هاست. مکان نگهداری باید جایی باشد که کودک را در جریانی قرار دهد که منتج به اصلاح و تربیت او شود. روش ملاقات و ارتباط با نوجوان باید کاملا متفاوت باشد. موضوع تشکیل پلیس ویژه اطفال در قانون وجود دارد که متأسفانه هنوز اجرایی نشده است.
رسیدگی به جرائم اطفال زیر 15سال
اطفال تا 9سالگی به‌علت نرسیدن به بلوغ و فقدان قوه تشخیص و تمیز، فاقد مسئولیت کیفری هستند. درصورت ارتکاب جرم از سوی اطفال بین 9تا 15سال مجازات بزرگسالان در مورد آنها اعمال نمی‌شود بلکه درصورت ارتکاب شدیدترین جرم نیز در نهایت به یک سال حبس در کانون اصلاح و تربیت محکوم می‌شوند.
اطفال در چه دادگاهی محاکمه می‌شوند؟
رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان مستلزم وجود دادرسی ویژه برای آنان است. به همین دلیل یکی از پیشرفت‌های قابل توجه در حقوق کیفری کودکان، پیش‌بینی سیستم دادرسی مختص آنان است که مورد توجه و استقبال اکثر کشورها قرار گرفته است. به جرائم اطفال در ایران‌هم‌در دادسرا و دادگاه ویژه اطفال رسیدگی می‌شود.
رئیس اسبق کانون اصلاح و تربیت تهران در گفت‌وگو با همشهری سرنخ از روند محاکمه و مجازات اطفال بزهکار می‌گوید
نوجوانان بزهکارچطور محاکمه می‌شوند؟
در همینه زمینه :
