خشخاش در نسخه عطارها

سحر جعفریان- روزنامه نگار

گیاهی که شیره‌اش افیون و استعمالش جرم و بلایی خانمانسوز است، مشتقاتش از دانه‌های سیاه و سفید، غوزه یا گرزهای سبز و خاکستری گرفته تا قپه و غلاف‌های خشک شده را برخی عطاران در نسخه‌شان توصیه می‌کنند! مدعی هستند جوشانده، بخور، قرص، روغن، پماد، صابون، کرم و معجون‌ گرز یا همان کپسول خشخاش که در اصل میوه گیاه خشخاش (کوکنار) بعد از شیره‌کشی‌ است، شفای درد مفاصل، بیماری‌های گوارشی، مشکلات پوستی، ناراحتی‌های قلبی و نیز کم‌خونی و بی‌خوابی‌ است؛گیاهی‌ که پای خریدارانش را این روزها بعد از عطاری‌ها به فروشگاه‌های آنلاین باز کرده تا برای تهیه هر گرم از آن گرزهای خشخاش که مگابرندهایشان جغرافیایی پهناور از افغانستان تا چین و هند دارند 100تا 500هزار تومان پرداخت کنند، اما تعارف را بگذارید کنار و یک‌بار دیگر با واقعیت روبه‌رو شوید. شما در حال خواندن مطلبی درباره خرید و فروش گرز خشخاش هستید؛ گیاه اصلی تولید تریاک. حواستان باشد... .

نوش‌دارو بعد از نیش‌زنی !
بوی تند هر آنچه از ادویه و گیاه است، فضای دکان کوچک و قدیمی عطاری‌اش را که میان یکی از راسته‌های همیشه شلوغ بازار بزرگ تهران، رخ می‌نمایاند پر کرده است. قوطی‌های فلزی و شیشه‌ای کهنه را به‌ترتیبی که فقط خود از آن سر درمی‌آورد در ردیف قفسه‌هایی که پشت به دیوارهای دکان دارند، چیده است. قفسه‌ها از کف تا نزدیکی سقف بالا رفته‌اند. سرتاس یا چارک چوبی رنگ گرفته را داخل گونی انباشته از آویشن‌های شیرازی فرومی‌برد و به قاعده چند گرم از آن آویشن‌ها را که طعمی تلخ و تند دارند، برمی‌دارد تا ته پلاستیکی نازک بچپاند: «حسابی بجوشانش و روزی 3استکان شصتی از آن بخور؛ ان‌شاءالله که سرفه‌هایت بند بیاید.» یونس، کارگر حجره‌ای در همان راسته است که پی دوای سرفه‌های بی‌امانش آمده: «حاجی‌جون، اگه بازم خوب نشد چی؟ چیز دیگه‌ای داری؟» عطارباشی از بالای قاب ضخیم عینک کلاسیکش نگاهی به یونس می‌اندازد: «حالا تو را یادم آمد؛ چرا زودتر نگفتی؟ دوای تو خشخاش است!» یونس با شنیدن اسم خشخاش به سرفه می‌افتد: «حاجی‌جون؛ دوای سرفه می‌خوام نه دوای مخدری!» عطارباشی، سرتاس را از آویشن‌های ‌شیرازی خالی می‌کند و بی‌گفت‌وگو می‌رود سراغ قوطی بزرگی که جایی تقریبا ناپیدا در قفسه‌ها دارد. روی قوطی، کاغذی کهنه چسبانده شده با این نوشته: «گرز خشخاش اصل افغان تازه». بار این گرز خشخاش را قربان‌آزاد به‌تازگی از کابل آورده است. گرزهایی که رد نیش (تیغ‌هایی دانه‌دار مخصوص شیره‌کشی) بر کاسبرگ‌هایش پیداست.

بترس نترس‌های گرزی
گرزهای خشخاشی که قربان‌آزاد می‌آورد به سبب کیفیت و پر دانه بودن، گران‌تر از دیگر گرزهایی ا‌ست که عطارباشی از عمده‌فروشان می‌خرد. 10گرم (تقریبا معادل 100هزار تومان) از آن را می‌دهد دست یونس و می‌گوید: «این را هم می‌توانی بخور دهی و هم خرد کنی و با آب ولرم بخوری. سرفه‌هات کور می‌شن!» چنین تأکید می‌کند: «نترس معتاد نمی‌شوی! کشاورزها همانجا توی مرزعه و سر بوته، شیره و مورفین‌اش را گرفته‌اند! جرم‌زدایی شده و به اینجا رسیده!» عطارباشی از پدرش که او نیز دوا و ادویه‌فروش بوده، آموخته گرزخشخاش کشت بهار و دانه سیاه بهتر از گرز خشخاشی‌ است که در پاییز به عمل می‌آید و دانه‌هایش سفید است؛ چون دوام و خواص بیشتری دارد. البته آموخته‌های دیگری هم دارد مانند شیوه‌های پنهانی برای کاشت و برداشت گیاه خشخاش که به سال‌های کودکی‌ و زادگاهش در روستایی کم‌جمعیت حوالی غرب کشور بازمی‌گردد. از آن سال‌ها و آن زادگاه، بیش از همه، حاشیه باریکی از حیاط خانه عمویش را یاد دارد که ساقه‌های چند بوته خشخاش میانش رقصان بودند؛ بوته‌هایی با قپه‌هایی بزرگ که هرکدام‌شان بعد از بیش از 5بار نیش‌زنی(تیغ‌زنی) شیرآبه‌هایی که با جوشاندن به تریاک تبدیل می‌شدند، از خود پس می‌دادند.

فروش مجاز و آنلاین افیون‌های ظاهراً عقیم‌شده!
مشتری گرز و دانه‌های خشخاش فقط یونس و امثال او با سرفه‌های خشک و کهنه نیستند. در جمع آنها، اغلب، دختران و پسران جوانی که به زیبایی پوست صورت‌شان اهمیت می‌دهند یا برای رهایی از شر ماندگی جای جوش، زخم و آکنه از هیچ کوششی ازجمله گرز یا غوزه‌خوری خشخاش یا ماساژ با پماد و روغن خشخاش دریغ نمی‌کنند  نیز حضور دارند؛ مشتریانی که بیشتر ترجیح می‌دهند به جای خرید حضوری از عطاری‌ها، سفارش خود را به‌صورت آنلاین در سایت‌ها و شبکه‌های مجازی ویژه محصولات گیاهی ثبت کنند. کارشناس فروش یکی از همین عطاری‌های آنلاین در تضمین گرزهای خشخاشی که از راه هند برایشان رسیده چنین خوش‌زبانی می‌کند: «خشخاش هند چنان کیفیت دارد که کشاورزها و کارگرهای مزارع‌شان برای اینکه حین کار بخوری نشوند اغلب، خوراکشان کباب چرب است یا میان تنقلات‌شان، کشک جایگاه ویژه دارد. البته کیفیت خوب این گرز و کپسول‌های خشخاش به این معنا نیست که درصورت استفاده شما هم بخوری و معتاد شوید؛ نه! درواقع هر گرزخشخاش بعد از خشک شدن به نوعی عقیم می‌شود و از قدرت تکثیر می‌افتد.» در فرصتی دیگر، سعی دارد لیستی از قیمت‌های محصولات‌شان را نیز ارائه دهد: «قیمت عمده دانه‌های سفید و سیاه خشخاش برای مشتریانی که مثلا روغن‌گیر و داروساز (پماد خشخاش مخصوص درمان درد مفاصل) هستند یا سالن ماساژ دارند از کیلویی 400تا 450هزار تومان است. قیمت گرزهای خشخاش‌مان هم از گرمی 100هزار تومان شروع می‌شود.» با همه خوش‌زبانی اما به‌طوری آشکار از پاسخ به این پرسش که خود گرزهای خشخاش را از کجا تهیه می‌کند، طفره می‌رود.