در محاصره بیماری‌های غیرواگیر
مدیر کل دفتر بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت: 4عامل منجر به افزایش آمار ابتلا به بیماری‌های غیر واگیر در ایران و جهان شده است
عوامل مختلفی باعث شده که ایران هم مثل اغلب کشورهای دنیا تحت‌تأثیر افزایش بیماری‌های غیرواگیر (مزمن تنفسی، قلبی-عروقی، سرطان‌ها، دیابت و سلامت روان) قرار گیرد. نمودار ابتلا به دیابت و بیماری‌های قلبی – عروقی به‌ویژه پرفشاری خون صعودی است و نکته عجیب اینکه بسیاری از مبتلایان از بیماری‌شان هم آگاه نیستند. بعضی از این بیماری‌ها هم غیرقابل درمانند و مبتلایان مجبور به مصرف دارو تا پایان عمر و رعایت رژیم‌های غذایی هستند؛ وضعیتی که می‌تواند باعث خستگی آنها از این روند مدیریت درمان بیماری و قطع آن شود که جانشان را به خطر می‌اندازد. به همین دلیل توصیه متخصصان پیشگیری از ابتلا به چنین بیماری‌هایی است و البته تشخیص زودهنگام درصورت ابتلا؛ نکته‌ای که دکتر کورش اعتماد، مدیرکل دفتر بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت هم تأیید می‌کند و از غربالگری‌هایی می‌گوید که برای شناسایی این بیماری‌ها در کشور از سوی وزارت بهداشت انجام می‌شود.
در محاصره 5بیماری و 5عامل خطر
درباره بیماری‌های غیرواگیر رویکردی که تا پیش از این در حوزه جهانی وجود داشته 4بیماری اصلی (مزمن تنفسی، قلبی-عروقی، سرطان‌ها و دیابت) و 4عامل اصلی خطر ابتلا (مصرف دخانیات، غذای ناسالم، فعالیت فیزیکی کم و مصرف الکل) در اولویت قرار داشتند. اما اکنون این رویکرد 4در4(4بیماری و 4عامل خطر) به 5در5 تغییر کرده است. به بیماری‌ها، سلامت روان و به عوامل خطر، آلودگی هوا اضافه شده است.
برخی‌بیمار‌ی‌های غیرواگیر درمان ندارند
ظهور و بروز این بیماری‌ها به‌دلیل تغییر شیوه زندگی در حال افزایش است و نکته مهم اینکه برخی از آنها لاعلاج و بدون درمان هستند. ازجمله دیابت، پرفشاری خون و بیماری‌های تنفسی تنها در علائم و عوارض قابل کنترل هستند و درمان‌پذیری ندارند. این در حالی است که نظام سلامت با تکنولوژی و داروهای جدید بیماری را کنترل می‌کند اما در نهایت موارد ابتلا رو به افزایش است.
طول عمر بیشتر شد زیرساخت‌ها نه!
افزایش امید به زندگی یا سالمندی یکی از دلایل افزایش ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر است. البته که اتفاق خوبی است و باید مداخلات حوزه بهداشت هم به‌گونه‌ای باشد که طول عمر افراد افزایش پیدا کند. اما ایران جزو کشورهایی است که امید به زندگی در آن به سرعت رشد کرد و طی نیم قرن این عدد 25سال بیشتر شد. حدود 50سال پیش افراد پس‌از تولد، 50سال زندگی می‌کردند اما این عدد اکنون به 75تا 80سال رسیده است. واکسن، آب بهداشتی، کنترل بیماری‌های عفونی، افزایش دسترسی به داروها و... ازجمله عوامل مؤثر در افزایش امید به زندگی در ایران بود. اما به موازات این مسئله زیرساخت‌های لازم برای اصلاح یا ارتقای شیوه زندگی افراد ایجاد نشد. خانه‌ها آپارتمانی شدند، فضای سبز کاهش پیدا کرد، آلودگی هوا رقم خورد، آمار مصرف دخانیات بالا رفت و با وجود افزایش جمعیت سالمندان هم ارتقای زیرساخت‌ها مناسب‌سازی نشدند.
غذای سالم گران شده
یکی دیگر از عوامل افزایش بروز بیماری‌های غیرواگیر مرتبط با رژیم غذایی افراد است. امروزه دسترسی به غذای سالم کاهش پیدا کرده چون غذایی که حاوی مواد خوراکی مفید برای بدن از جمله انواع‌سبزی و روغن سالم باشد، هزینه‌اش بیشتر از غذاهای ناسالم مثل فست فودهاست. سبک زندگی هم باعث شده که افراد فرصت بسیار کمتری برای درست کردن و صرف غذا داشته باشند. بسیاری از افراد در طول روز تنها 10دقیقه زمان برای غذا خوردن دارند و به جای غذایی که نیاز به گرم‌کردن دارد، یک ساندویچ آماده را ترجیح می‌دهند.
فقط مردم مقصر نیستند
همه‌‌چیز را نباید گردن مردم انداخت و سبک زندگی آنها را هدف گرفت. نکته مهم این است که باید تغییر رویکرد در کنترل بیماری‌ها هم صورت بگیرد. بیماری‌های عفونی با یک واکسن یا دارو درمانی چندروزه، تزریق آمپول یا سرم قابل درمان هستند اما بیماری‌های غیرواگیر نیاز به تغییر سبک زندگی دارند. اما باید از خودمان به‌عنوان متولیان نظام سلامت و مسئولان متولی در این حوزه سؤال کنیم آیا توانسته‌ایم شرایط را به‌گونه‌ای مهیا کنیم تا افراد به راحتی ورزش کنند یا شرایط به‌گونه‌ای فراهم شده که افراد از خودروی شخصی کمتر استفاده کنند و استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی همراه با پیاده‌روی برای آنها فراهم باشد؟
تاثیرکاهش کیفیت زندگی در گسترش‌بیماری‌های مزمن تنفسی
درباره تأثیر بیماری‌های مزمن تنفسی بر زندگی مبتلایان یک مثال عجیب وجود دارد. شایع‌ترین علت غیبت از مدرسه در دانش‌آموزان دوره دبستان و راهپیمایی، حملات تنفسی و آسم است. البته به‌تدریج با افزایش سن اغلب بیماری‌های تنفسی خودبه‌خود کنترل میشوند اما ممکن است از آسم به بیماری مزمن تنفسی ازجمله برونشیت تبدیل شوند که البته فراوانی کمتری دارند و جز در موارد بسیار شدید، روی طول عمر افراد هم تأثیر چندانی ندارند، اما چون یک بیماری بدون درمان است، کیفیت زندگی افراد را مختل می‌کند.
دلایل بروز بیماری‌های تنفسی در کودکان
عوامل مختلفی در این‌باره دخیل است. هر قدر سن کمتر باشد، عوامل حساسیت‌زا مثل گرده گیاهان یا تخم انگل‌ها سهم بیشتری در بروز بیماری‌های تنفسی کودکان دارند؛ آلرژن‌هایی که در محیط هستند و مواد شیمیایی و پس از آن گردوغبار و دخانیات هم در این‌باره نقش دارند. کودکان در حقیقت سیگاری‌های دست دوم هستند، یعنی خودشان سیگار مصرف نمی‌کنند بلکه تحت‌تأثیر اطرافیانشان قرار می‌گیرند که مصرف‌کننده دخانیات هستند. حتما هم لزومی ندارد که یکی از اعضای خانواده در حضور این کودکان سیگار بکشد، اگر این افراد بیرون از خانه هم سیگار بکشند، مواد داخل سیگار روی لباس‌ها می‌نشیند و پس از ورود به خانه آزاد می‌شود و بقیه افراد خانواده را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به میزان کمتر، داروها هم می‌توانند عوامل بیماری های‌تنفسی را در کودکان ایجاد کنند.
تمرکز بر پرفشاری خون
در حوزه بهداشت از بین بیماری‌های قلبی-عروقی، عمدتا تمرکز بر پرفشاری خون است تا زودتر از موعد تشخیص داده شود و کنترل بیشتری درباره آن صورت بگیرد. یکی از اهداف وزارت بهداشت کاهش مرگ‌ومیر زودرس ناشی از بیماری‌های قبلی-عروقی است. طی یک دهه اخیر این مسئله به شکل متمرکز اجرایی شده، اما نتوانسته‌ایم به اهداف مان برسیم.
اطلاع‌رسانی مهم است
واقعیت این است که درباره پرفشاری خون و دیابت، همچنین بیماری‌های مزمن تنفسی افراد باید تا پایان عمر دارو بخورند و رژیم غذایی داشته باشند. ممکن است در طول دوران مدیریت بیماری، دچار خستگی شوند که منجر به قطع دارو یا ناپرهیزی در رژیم غذایی شود. این مسئله عوارض بیماری را تشدید می‌کند، به همین دلیل ضرورت دارد که افراد نسبت به مصرف دائمی و منظم دارو آگاه باشند.
3سرطان در اولویت
در بین سرطان‌های موجود در کشور 3سرطان اصلی در اولویت پیشگیری هستند که شامل سرطان پستان، روده بزرگ و دهانه رحم میشوند که آمار بروز بالایی دارند اما امکان تشخیص زودرس یا پایین آوردن سن شناسایی آنها هم وجود دارد. درمان بهنگام و مؤثر این سرطان‌ها می‌تواند یک بهبودی کامل ایجاد کند. به همین دلیل در دستور کار برای تشخیص زودرس و غربالگری قرار گرفته‌اند که جزو برنامه‌های حوزه بهداشت است.
کنترل دیابتی‌ها
در حال حاضر 4میلیون مبتلا به دیابت در کشور شناسایی شده و تحت کنترل و مراقبت هستند. این افراد طبق دستورالعمل‌‌های ابلاغ‌شده هر 3ماه از سوی پزشک معاینه و قندخون و داروی آنها کنترل می‌شود. برای کنترل عوارض هم تحت نظر چشم‌پزشک و متخصص کلیه هستند. اتفاق خوبی که امسال رخ داده اینکه برخی داروهای گران‌قیمت در این حوزه که می‌تواند بیماری را بهتر کنترل کند، ذیل پوشش صندوق بیماری‌های خاص و صعب‌العلاج در دسترس بیماران قرار گرفته است. تدبیر مناسب دیگر توزیع این دارو از سوی پزشک خانواده در مراکز جامع خدمات سلامت شهر و روستا برای بیماران است و دیگر نیازی نیست که بیماران برای داروهای جدیشان به پزشکان متخصص مراجعه کنند.
کودکان زیر سایه بیماری‌های بزرگسالان
حدود 2سال است که بیماری‌های غیرواگیر درباره کودکان مورد توجه سازمان جهانی بهداشت (WHO) هم قرار گرفته است. آنها تأکید می‌کنند که این بیماری‌ها در کودکان زیر سایه بیماری‌های غیرواگیر بزرگسالان مورد غفلت قرار گرفته است. WHO توصیه کرده که این موضوع مورد توجه قرار بگیرد. البته در اسفند1401 در نشست منطقه مدیترانه شرقی در کشور عمان اعلام شد که ایران جزو کشورهای با رتبه بالا در مداخلات مؤثر در بیماری‌های کودکان قرار دارد. چندین دهه است که در غربالگری کم‌کاری تیروئید نوزادان، پوشش 100درصدی رقم خورده که از عقب‌ماندگی کودکان پیشگیری می‌کند. برای 52بیماری متابولیک ارثی هم میانگین 60درصدی پوشش رقم خورده است. نکته جالب اینکه سال‌های اخیر ورودی کودکان به مدارس استثنایی شنوایی کاهش پیدا کرده و دلیلش هم تشخیص به موقع و ارجاع برای کاشت حلزون شنوایی است. چه دستاوردی بهتر از این در حوزه سلامت کودکان می‌توانست رقم بخورد؟
اولویت‌های پیشگیرانه و توصیه‌های کاربردی
نمی‌توان با هشدارهای تکراری درباره رژیم‌های نامناسب غذایی یا اصرار بر ورزش، سبک زندگی افراد را تغییر داد و باید دنبال راهکار مؤثر در این‌باره بود. مدیرکل دفتر بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت هم این نکته را تأیید می‌کند و می‌گوید: «فارغ از هرگونه توصیه کلیشه‌ای، یک راهبرد مهم در مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وجود دارد. لزوما برای کشورهای توسعه‌یافته هم نیست و حتی کشورهای آسیای جنوب‌شرقی هم به آن ورود کرده‌اند؛ اینکه در رفتارهای مرتبط با سلامتی مردم هم شریک میشوند.»دکترکورش اعتماد می‌گوید: «در این‌باره یک مثال درباره برخی مواد خوراکی بزنیم، قیمت لبنیات یا میوه و سبزی بالا رفته اما سؤال اینجاست که چند درصد مردم به‌دلیل گرانی آنها را مصرف نمی‌کنند آن هم درحالی‌که هزینه‌های بسیار بیشتری برای موارد دیگر می‌پردازند؟ نگاه منصفانه درباره ورزش نکردن مردم هم این است که آیا دسترسی به فضای سبز برای روزی نیم‌ساعت پیاده‌روی به هیچ عنوان فراهم نیست؟» او به ضرورت شریک‌کردن افراد در این حوزه تأکید می‌کند و می‌گوید: «کسانی که ورزش می‌کنند یا غذای سالم می‌خورند، کمتر بیمار میشوند، در نتیجه برای سازمان‌های بیمه‌ای و نظام سلامت کمتر هزینه دارند، اما هیچ امتیاز ویژه‌ای نسبت به افرادی که چنین شرایطی ندارند و بیشتر درگیر بیماری هستند، ندارند. به تعبیری کسی که بیشتر بیمار می‌شود، از خدمات درمانی کشور بیشتر استفاده می‌کند و اینطور باید تعبیر کرد که افراد با بیماری کمتر برای دریافت این خدمات متضرر میشوند و هیچ حمایتی هم از آنها صورت نمی‌گیرد. به همین دلیل استراتژی این است که افراد در رفتارهای حوزه سلامت شریک شوند و درباره رفتارهایی که دارند، مسئول شوند.» اعتماد با بیان اینکه تغییر رفتار هم هنوز به مطالبه عمومی بدل نشده، توضیح می‌دهد: «مردم اگر بخواهند پیاده‌روی کنند در برخی موارد عرض کم پیاده‌رو یا تردد مداوم موتوسیکلت‌ها باعث آزار آنها می‌شود. گاهی حتی مشعل علمک‌ها هم آنها را تهدید می‌کند یا چاله‌ها باعث آسیب به آنها می‌شود. سطوح کف خیابان هم یکسان نیست و می‌تواند آسیب‌زا باشد. اینها مواردی است که نباید از آنها غافل شد و باید به مطالبه مردم برای پیروی از یک سبک زندگی پرتحرک بدل شود.»