توسعه از پشت دار قالی

ستاره حجتی | خبرنگار

 بدره پشت دار قالی نشسته است. رج به رج، گره‌به‌گره نقش‌های خوانده شده را می‌بافد. بدره 60 سال دارد، اما فرش را با ذوق کودکی که تازه نقاشی کردن را یاد می‌گیرد، می‌بافد. چند سال است فرش‌بافی در «گچ‌کوبان» دوباره رونق گرفته است. از جمعیت هزارتایی روستا، حالا زنان و دختران زیادی هستند که فرش می‌بافند. کانون فرهنگی مسجد روستا، پیشگام توسعه و رونق هنری شد که طی نیم قرن اخیر به فراموشی می‌رفت. 

 گره به هویتی که فراموش شد
بدره می‌گوید: «مردها همه چیزهایی را که نیاز دارند، تامین می‌کنند. از دار قالی تا نخ و پشم، اما چیزی هنوز لنگ می‌زند. با فرش ایلام مانند گندم برخورد می‌شود، مانند محصولات کشاورزی. سفارش بیش از بافت و اغلب با خریدهای تضمینی. دولت و شرکت فرش ایلام، دست‌بافته‌ها را می‌خرد و صادر می‌کند، اما هنوز درآمد بافنده‌ها زیاد نیست. معمولا کمترین سود را از هنری دارند که چرخه فروشش بدون آن‌ها معنایی ندارد.» 
اما خاطره دور فرش‌بافی در میان ایل و روستا و عشایر، زنان ایلام را به این فرش‌ها گره زده است. انگار چیزی آن‌ها را به هویتی فراموش شده پیوند می‌دهد. بدره تنها زنی در «گچ‌کوبان» نیست که فرش می‌بافد. دختران بدره هم فرش می‌بافند. خواهرانش سن و سال بالاتری دارند و نمی‌توانند، اما دختران آن‌ها هم می‌بافند. حدود 5 سال پیش، کانون مسجد روستا، دوره‌های قالیبافی را شروع کرد و در حد توان مالی، برایشان امکانات آورد. اگر چه خود بافند‌ه‌ها می‌گویند اداره صنایع ‌دستی و شرکت فرش ایلام هم حمایت‌های زیادی دارد.

با همه مشکلات هنوز راضی هستند
بدره و دختران و خواهرزاده‌ها تنها زنان بافنده فرش در «گچ‌کوبان» نیستند و «گچ‌کوبان» هم تنها روستای ایلام نیست که فرش می‌بافد. خودشان می‌گویند این طرح‌ها سینه به سینه منتقل می‌شد و سال‌های اخیر در حال فراموشی بود. بافنده‌ها بیشتر از آن‌که طرح‌ها را میراث مادران بدانند، میراثی به جای مانده و برداشت شده از فرش قشقایی می‌دانند‍؛ با برداشتی آزاد از آنچه ایلامی‌ها دلشان می‌خواسته. 
نه بدری و نه دیگر زنان اما نمی‌دانند مشکل فرش ایلام چیست که با وجود ایجاد اشتغال چندان نتوانسته است برایشان سرمایه و ثروت به بار بیاورد. بدره که هم‌نام همان منطقه‌ای است که در آن زندگی می‌کند، می‌گوید: «ایلام محروم است. شهر بدره و گچ‌کوبان هم محروم است. شاید برای مسئولان هم سخت باشد که بخواهند زندگی ما را عوض کنند، اما خدا را شکر راضی هستیم. من هم اگر می‌گویم درآمدی نداریم برای این است که نگران فرزندان و نوه‌ها هستیم وگرنه ما که عمر خودمان را کرده‌ایم.»
مشکلی که فرش‌بافان «گچ‌کوبان» از آن صحبت می‌کنند و به نظر می‌شود آن را به عموم فرش‌بافان ایلام به ویژه در روستاها تعمیم داد، از چشم دولت هم دور نمانده است. مسئولان هم انگار می‌دانندهر شانه‌ای که کوبیده می‌شود و هر گرهی که زده می‌شود و پس پشت لبخندهای رضایت‌مند بدری‌ها در ایلام، یک آرزو نهفته است: فرش تنها نان نباشد، بلکه اهرمی برای توسعه و تضمین آینده فرزندان ایلام شود.

روند رشد قابل قبول است
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایلام معتقد است اگر چه هنوز هم مشکلات در حوزه فرش استان وجود دارد، اما روند رو به رشد در اقتصاد استان را نمی‌توان نادیده گرفت و این‌که وقتی از اقتصاد ایلام صحبت کنیم، پس تاثیر آن نه تنها برای هنرمندان و صنعتگران این رشته بلکه برای همه شهروندان وجود دارد.  عبدالمالک شنبه‌زاده می‌گوید: «حالا که بسیاری از رشته‌های بافت و منسوجات از جمله فرش  در استان احیا شده است، باید با تشکیل اتحادیه پیش رفت. برای بررسی مشکلات این حوزه چند جلسه تشکیل شده و یکی از بهترین راهکارها فعال‌تر شدن بخش خصوصی و اتحادیه‌هاست. دولت هم قرار است کمک و نظارت کند و بازار را تنظیم و عرصه را تنگ نکند که مشکلاتی برای تولید‌کننده پیش بیاید.» او ادامه می‌دهد: «مهم تقویت چرخه تولید و فروش و بازاریابی است که پیش از تولیدکننده درباره تامین مواد اولیه شروع می‌شود. تقویت متوازن این چرخه مهم است. ایلام نه در حوزه فرش که در مورد بسیاری از رشته‌های صنایع‌ دستی مانند حصیربافی، گلیم‌بافی و نمدمالی دارای این توانایی است که برای تولید ارزش افزوده بیشتر خودکفاتر عمل کند. طبیعتا در این چرخه سالم، نفع تولیدکننده تامین می‌شود. دولت هم حمایت‌های زیادی مانند زیر پوشش بیمه قرار دادن صنعتگران این رشته را انجام داده است و باز هم برای رفع مشکلات برنامه‌ریزی می‌کند.»

راه توسعه فرش ایلام
اما برخی کارشناسان صنایع‌ دستی و فرش‌بافی نظر دیگری را دنبال می‌کنند. آن‌ها می‌‌گویند؛ ایلام باید پایش را فراتر از تشکیل تعاونی‌ها و اتحادیه‌ها بگذارد؛ روندی که شاید طی 5 سال برای فرش ترکمن پیش رفت می‌تواند امروز برای فرش ایلام ایجاد شود. 
محب ‌مهدوی یکی از این کارشناسان است. او می‌گوید: «صنایع‌دستی در ایلام باید فرش را با هدف خوشه‌ای ‌شدن برنامه‌ریزی کند. از نظر نوآوری‌ها، اشتغال، کارآفرینی و مزیت‌های رقابتی خوشه‌ها نقش ویژه‌ای به‌ویژه در صنایع کوچک ایفا می‌کنند. یعنی قرار نیست برای استفاده بهینه از صنعت فرش ایلام آن را در قالب کارگاه‌های بزرگ و با صرف سرمایه‌های بالا دنبال کنید.» او ادامه می‌دهد: «یک خوشه صنعتی مجموعه‌ای از بنگاه‌های تجاری و غیرتجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی و منطقه اقتصادی را شامل می‌شود که برای تولید یک یا چند محصول نهایی مشابه و مرتبط فعالیت می‌کنند. خوشه‌ها با وجود رقابت با یکدیگر در بسیاری از موارد همکاری جمعی و اقدامات مشترک دارند. خوشه، کاهش‌دهنده هزینه‌ها و تسهیل‌کننده دسترسی به نهادها، دانش و فناوری تولید، بازار فروش و تامین‌کننده نیازهای مشترک مشتری خواهد بود. مزیت رقابتی در حین همکاری برای ارتقای تولید، بهترین ویژگی است که اتفاقا در بسیاری از رشته‌ها جواب داده است.»
خوشه یکی از ابزار‌هایی است که در گلستان و برای فرش ترکمن و حتی برای صنعت نوغان به نتیجه رسید و مدیران صنایع‌ دستی ایلام با حمایت و همکاری شرکت شهرک‌های صنعتی استان می‌توانند این تجربه موفق را اجرا کنند.

 ‌راه نجات فرش ایلام

یک کارشناس صنایع ‌دستی و فرش‌بافی به همشهری می‌گوید: «ایلام در حال حاضر بیش از 17 هزار بافنده فرش دارد. خوشه شدن (مجموعه‌ای از بنگاه‌های تجاری و غیرتجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی و منطقه اقتصادی) می‌تواند بسیاری از خدمات پیش از تولید و پس از آن یعنی فروش این هنر را تسهیل کند.» محب‌مهدوی می‌افزاید: «این استان نه تنها درباره فرش که درباره حصیربافی، نمدمالی و بافت منسوجات سنتی بهتر است به خوشه روی بیاورد.»