تهران‌پژوهی که از عراق آمد
عبدالعزیز جواهرکلام (۱365- 1270)
کار ویژه: تحقیق و پژوهش درباره اوضاع فرهنگی و اجتماعی تهران قدیم
کتاب «تاریخ طهران» یکی از نخستین منابع مکتوبی است که درباره تاریخ و پیشینه پایتخت نوشته شده و برخی پژوهشگران به آن رجوع می‌کنند. عبدالعزیز جواهرکلام، نویسنده و پژوهشگر ایرانی- عراقی نخستین کتاب را با موضوع تهران نوشته که این اثر با گذشت سال‌های نسبتا طولانی هنوز هم مورد توجه محققان حوزه تهران‌شناسی است.
عبدالعزیز جواهرکلام از نوادگان شیخ محمدحسن نجفی «صاحب جواهر» بود که در دوره قاجار بنا به دلایل نامعلومی به ایران مهاجرت کردند. حمید ناصری، تهران‌پژوه، درباره مهم‌ترین تالیف عبدالعزیز جواهرکلام می‌گوید: « او در زمینه فقه و اصول آثار بسیاری دارد که ترجمه کرده و کتاب «تاریخ طهران» را هم نوشته که کتابخانه منوچهری سال 1355آن را چاپ کرده است. به‌طور قطع تاریخ طهران جواهرکلام نخستین کتابی به شمار می‌رود که درباره تهران نوشته شده و به همین دلیل کتاب مهمی است. قبل از جواهرکلام برخی سیاحان خارجی در سفرنامه‌هایشان درباره تهران نوشته بودند و حمد‌الله مستوفی و اعتماد‌السلطنه هم یادداشت‌هایی با همین مضمون داشته‌اند، اما جواهرکلام نخستین کتاب را نوشته است.»
جواهرکلام در کتاب «تاریخ طهران» اطلاعاتی درباره اوضاع تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و سرگذشت رجال نام‌آور تهران قدیم از قرن سوم هجری قمری تا پایان عصر ناصری ارائه داده است. حمید ناصری این کتاب را یکی مهم‌ترین آثار مکتوبی می‌داند که با موضوع تهران به جا مانده است: «شیوه کار جواهر کلام مطالعاتی بوده و بخش مهمی از کتاب تاریخ طهران اقتباسی است. این کتاب در سوم تیرماه ۱۳۵۵ یعنی وقتی جواهر کلام ۵۵ سال داشته نوشته شده و چند نسخه بیشتر از آن باقی نمانده است.»
ناصر نجمی، سعید نفیسی و عبدالعزیز جواهرکلام جزو نخستین نویسندگانی به شمار می‌روند که درباره تاریخ و پیشینه تهران مطالبی منتشر کرده‌اند و تفاوت جواهرکلام با تهران‌پژوهان هم‌نسل خودش این بود که برای طرح هر ادعایی به نقل‌قول‌ها و منابع مکتوب و مستندات تاریخی رجوع کرده است. ناصری در این‌باره می‌گوید:
« در صفحات نخست کتاب تاریخ طهران عکسی چاپ شده و جواهر کلام توضیح داده که این عکس به اردوی کریم‌خان زند در حوالی حرم عبدالعظیم(ع) تعلق دارد. این سند نشان می‌دهد که احتمالا قبل از دوره قاجار دوربین عکاسی وارد ایران شده بود و احتمال دوم این است که جواهر کلام که به کشورهای مختلف سفر می‌کرده این عکس را از سیاحان خارجی که به تهران آمده بودند گرفته است.»
در همینه زمینه :
