ایران 460 گونه پروانه دارد

الهام مصدقی راد- روزنامه‌نگار

تا چند سال قبل گاهی روزها وقتی به بیرون پنجره نگاه می‌کردیم، بال‌زدن یکی دو پروانه را در میان باغچه می‌دیدیم؛ حتی در همین تهران شلوغ. اما حالا چند‌سالی است این نازک‌بالان رنگارنگ، دور گل‌های باغچه نمی‌گردند. پروانه‌ها کم شده‌اند؛ نه فقط در شهرهای بزرگ که توسعه و ساخت‌و‌ساز، تیشه به ریشه گیاهان زده که در دشت‌ها و کوهستان‌ها هم با کاهش جمعیت پروانه‌ها مواجهیم. تمامی حشرات حتی کوچک‌ترین‌شان مانند دیگر گونه‌ها در چرخه اکولوژیک تأثیر قابل‌توجهی دارند. کاهش جمعیت یک گونه می‌تواند نشانگر کاهش گیاهان وابسته به آن حشره باشد؛ گیاهی که خودش نقش مؤثری در همان چرخه اکولوژیک بازی می‌کند و افزایش یا کاهش بی‌رویه‌اش در محیط‌زیست و زندگی انسان‌ها تأثیرگذار خواهد بود. ‌علیرضا نادری، پروانه‌شناس در گفت‌وگو با همشهری چرای بی‌رویه دام را عامل اول کاهش جمعیت پروانه‌ها در ایران می‌داند. نادری 50ساله که از همان کودکی مانند تمام هم‌سن‌و‌سالانش مجذوب زیبایی پروانه‌ها بوده و دنبالشان می‌کرده، حالا 3کتاب و 17مقاله در همین حوزه تالیف کرده، چندین پروانه جدید شناسایی و به دنیا معرفی کرده و پروانه‌ای نیز به نامش نامگذاری شده است. او معتقد است اگر چرای بی‌رویه دام‌ها متوقف شود، پروانه‌ها می‌توانند خودشان را با تغییر اقلیم تطبیق دهند و نابود نخواهند شد.

اهمیت پروانه‌ها در چیست‌؟
اهمیت وجود حشرات خودش جای بحث دارد اما پروانه‌ها گرده‌افشان‌های مهمی هستند که برای بقای بسیاری از گیاهان به‌طور خاص اهمیت دارند. برخی گیاهان بقای خود را به پروانه مدیونند و برخی پروانه‌ها نیز حیاتشان به گیاه وابسته است. پروانه‌ها روی بعضی گیاهان تخم می‌گذارند و لارو یا همان تخم‌ها از گیاه تغذیه می‌کنند؛ به این گیاهان می‌گویند میزبان لارو. بعضی گیاهان نیز محل تغذیه پروانه بالغند و پروانه از شهد آنها می‌نوشد. حضور یا عدم‌حضور این دو دسته گیاه، بقای پروانه را رقم می‌زند. وقتی پروانه‌ای را در منطقه‌ای می‌بینیم می‌فهمیم آن گیاه وجود دارد. گیاه به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر آب و هوا، اقلیم و تهدیدات اکوسیستمی است پس اگر گیاهی از منطقه حذف شود، پروانه‌اش هم حذف شده است.
در ایران چند گونه پروانه شناسایی شده است؟
460گونه پروانه در ایران شناسایی شده. برخی حشره‌شناس‌ها بید و پروانه را یکی می‌دانند. در مجموع 5هزار گونه پولک‌بال داریم که شامل پروانه‌ها، بیدها یا شاپرک‌ها‌ست. اما سهم پروانه‌ها 460گونه است و بقیه بید یا شاپرک هستند. در دنیا بیش از 200هزار گونه پولک‌بال داریم.
تفاوتشان در چیست‌؟
پروانه‌ها همگی‌شان روز‌فعال هستند اما شاپرک و بید، شب‌فعال و روز‌فعال هستند. اگر شب آنها را ببینید حتما بید یا شاپرک است، پروانه‌ها شب‌ها فعالیت و پرواز ندارند. دیگر اینکه پروانه‌ها هنگام نشستن بال‌هایشان را پشتشان می‌بندند، شاخک پروانه شکل گرز و سنجاق است اما شاخک بید انواع مختلف دارد.
پراکنــدگی پروانه‌ها در ایران چگونه است‌؟ در کدام مناطق بیشتر دیده می‌شوند؟
در منطقه ارسباران در شمال آذربایجان شرقی بیشترین تنوع پروانه را داریم. در یک دره در یک روز 70گونه پروانه قابل مشاهده است. اما مناطق دیگر هم وجود دارد. کرمان گونه‌های ‌اندمیک و انحصاری دارد. چهارمحال وبختیاری، کهگیلویه و بویر‌احمد، تهران، مازندران، البرز و... اما تنوعشان به اندازه ارسباران نیست. آنجا در چهار‌راهی بین جنگل‌های قفقاز و اروپایی، ناحیه هیرکانی و ناحیه ایرانی تورانی قرار گرفته و انواع اکوسیستم را در خود جای داده است؛ مناطق بیابانی، شبه‌بیابانی، جنگل مختلط، جنگل سوزنی و تنوع گیاهی داریم و البته منطقه حفاظت‌شده هم هست.
تفاوت گونه‌های گرمسیری و سردسیری چیست؟
پروانه‌های گرمسیری زیبا‌ترند و تنوع رنگی و درخشندگی‌شان بیشتر است. در مناطق گرمسیر به‌دلیل تنوع گل و گیاه و تنوع زیستگاه، ‌تنوع رنگ بیشتر است. آمریکای جنوبی، آسیای جنوب شرقی و... معمولا اینگونه‌اند. ابعاد پروانه‌ها نیز در این مناطق بسیار بزرگ‌تر است اما در مناطق سردسیری چون دوره رشد کوتاه‌‌تر است، ابعاد پروانه‌ها هم کوچک‌تر باقی می‌ماند. ما در ایران هر دو نوع را داریم، ‌اما تنوع رنگی‌مان به اندازه مناطق گرمسیری نیست و بیشتر شبیه به تنوع رنگی پروانه‌های اروپاست. طول عمرشان هم متفاوت است. در مناطق سردسیر 3 تا 4روز و در گرمسیر حداکثر تا 9‌ماه است، عمر پروانه‌ها به یک‌سال نمی‌رسد.
چرا عمرشان اینقدر کوتاه است؟
‌ریز‌جثه‌ها عمر کوتاهی دارند. بال‌های ظریف دارند و میلیون‌ها پولک دارند که ضد‌آب بوده و نور خورشید را کنترل می‌کنند که بدنشان گرم و سرد نشود. زمانی که از عمرشان می‌گذرد، پولک‌ها شروع می‌کنند به ریختن و بال‌هایشان با رطوبت به هم می‌چسبد، دیگر نمی‌توانند نور خورشید را کنترل کنند، امکان پرواز ندارند و در نهایت می‌میرند.
از 460گونه، گونه در حال انقراض هم داریم؟
از گونه‌های شناسایی‌شده در ایران، گونه‌ای در حال انقراض نیست اما برخی گونه‌ها از جمعیتشان به‌شدت کاسته شده است. مثلا در کوهستان‌ها به‌دلیل چرای بی‌رویه دام، بسیاری از انواع گیاهان نابود شده‌اند و به‌دنبال آن نیز پروانه‌ها از بین رفته‌اند. ده‌ها یا صدها گونه جانوری به این گیاهان وابسته‌اند. حدود 10هزار گونه گیاه داریم که20درصد بومی و انحصاری ایران است و طبیعتا حشرات و پروانه‌ها هم بومی و انحصاری می‌شوند. تعداد کمی از پروانه‌ها مهاجرند و طولانی پرواز می‌کنند، بقیه در همان منطقه‌ای که زندگی می‌کنند، می‌میرند. در شهرهای بزرگ نیز در زمین‌های بایر یا ساخت‌وساز می‌کنیم یا بوستان می‌سازیم و در این فرایند گیاهان بومی منطقه و گیاهان خودرو را که میزبان حشرات و پروانه‌ها هستند و به اشتباه، ‌علف هرز خوانده می‌شوند، از بین می‌بریم و ریشه‌کن می‌کنیم یا خاک و گیاه جدید جای آنها قرار می‌دهیم و به‌راحتی نسل پروانه‌ها را کم می‌کنیم. گیاهان جدید و غیربومی نیز خودشان می‌توانند میزبان آفت باشند و مشکلات اکولوژیک ایجاد کنند.
توسعه شهرها و پیشرفت در دیگر نقاط دنیا هم رخ می‌دهد، وضعیت پروانه‌ها در این نقاط چگونه است؟
در بسیاری از کشورها به این موضوع فکر کرده‌اند مثلا نیویورک تپه‌ماهورهای جنگلی دارد که بخشی از آنها را برای پرندگان و حشرات، دست‌نخورده باقی گذاشته‌اند و مردم نیز می‌بینند که اینجا پیش از توسعه و ساخت‌وساز چه موجوداتی وجود داشته است.
این شفیره‌ها به جز گرما بازهم در معرض آسیب هستند؟
بله، آنها که روی گیاه می‌مانند شاید خوراک دام شوند و آنها که در خاک قرار دارند، هنگام شخم‌زدن و سیل از بین می‌روند یا پاکوب می‌شوند و شفیره نابود می‌شود. یکی از مشکلات ما علف‌چینی است و شفیره‌ها در تابستان و زمان علف‌چینی نابود می‌شوند.
اگر پروانه‌ها از بین بروند چه اتفاقی رخ خواهد داد‌؟
وقتی حشرات دارند از بین می‌روند یعنی چرخه اکولوژیک دچار اشکال شده است. پروانه‌ها مستقیم در زندگی انسان نقش ندارند، به‌عنوان شاخص پایش باید از آنها یاد کرد. تأثیر پروانه‌ها گرده‌افشانی است که گیاه را زنده نگه می‌دارند ‌یا با خوردن بذر گیاه از افزایش بی‌رویه‌اش که می‌تواند برای طبیعت و کشاورزی مشکل ایجاد کند، جلوگیری می‌کنند. نه بیماری‌زا هستند نه از موجودات دیگر تغذیه می‌کنند. متأسفانه چون انسان نمی‌تواند اثرات غیرمستقیم را درست ارزیابی و درک کند، می‌گوییم پس مهم نیستند و نقشی ندارند اما هرگونه تغییر در طبیعت تأثیر اکولوژیکش را دارد.
مردم چگونه می‌توانند از پروانه‌ها محافظت کنند‌؟
گل‌های وحشی و خودرو را نچینیم. اگر باغ، ویلا یا خانه محلی داریم گیاهان غیربومی نکاریم، گیاهان محلی بکاریم. با آبیاری نیز همان گیاهان محلی رشد خواهند کرد. از سموم و آفت‌کش‌ها کمتر استفاده کنیم، گونه‌های زیادی از حشرات با آفت‌کش‌ها ‌نابود می‌شوند. نرده و حصارها با را پوشش گیاهی بپوشانیم، این پرچین‌ها پناهگاهی امن برای پروانه‌ها و شفیره‌ها محسوب می‌شوند.
ماجرای پروانه نادری چیست‌؟
در طول دوره کاری و فعالیتم تاکنون 25تاکسون یا پروانه جدید کشف و نامگذاری کرده‌ام. پروانه‌شناسان آلمانی نیز چند سال قبل در کرمان گونه جدیدی کشف کردند و آن را به احترام من، ‌نادری نام گذاشتند.
 شما مجموعه پروانه دارید‌؟
بله، اما مجموعه علمی با مجموعه‌های زینتی متفاوت است. مجموعه‌های علمی، پروانه‌ها را برای مطالعه و انتقال اطلاعات به نسل بعد جمع‌آوری می‌کنند. سابقه مجموعه‌های زینتی نیز به خاندان‌های سلطنتی اروپا برمی‌گردد، به همین دلیل قبل از ابداع نام علمی، اسامی سلطنتی و پر‌طمطراقی برای پروانه‌ها انتخاب می‌شده است، ‌مانند دوک، آدمیرال، سناتور و... .

مکث
تغییر اقلیم چقدر در کاهش جمعیت پروانه‌ها مؤثر است‌؟

معتقدم تغییر اقلیم یک بخشی از انقراض است. انقراض در خیلی موارد آغاز تکامل است. در زمین‌شناسی 5انقراض جمعی بزرگ داشتیم. 90درصد گونه‌ها از بین می‌رفتند و گونه‌های جدیدی به تکامل می‌رسیدند. اما انسان دارد روند انقراض را تسریع می‌کند. تغییر اقلیم وجود دارد اما ما داریم آن را تسریع می‌کنیم با کشاورزی غیراصولی، استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، پاکوب‌کردن خاک سطحی که باعث عدم‌نفوذ‌پذیری خاک می‌شود، چرای بی‌رویه و... در کاهش جمعیت پروانه‌ها چرای بی‌رویه دام نقش اول را دارد. اگر دام نباشد جمعیت پروانه‌ها می‌توانند خودشان را با تغییر اقلیم تطبیق دهند، مثلا در گرما، خودشان را همراه با گیاه میزبان، سال به سال به ارتفاع بالاتر می‌برند اما دام، شانس بقا را می‌گیرد. یک پروانه به‌صورت شفیره می‌تواند چند سال بماند. پروانه‌هایی داریم که 7 تا 10سال در شرایط بیابانی منتظر باران هستند. در پایه بته‌های گیاهی که تغذیه می‌کند یا در خاک می‌ماند و مواردی داشتیم که بعد از حدود 7سال با وقوع بارندگی، از داخل شفیره‌ها پروانه ظاهر شده است. آنها که مقاومت بیشتری در خشکسالی دارند، در این شرایط دوام می‌آورند. شفیره‌ها سنسورهای حساس به رطوبت دارند که بعد از بارش و رطوبتی که به شفیره می‌رسد، باعث باز‌شدن آن می‌شود. در این دوران، ‌شفیره در حالت خواب است. 60 تا 70درصد یک جمعیت حدودا هزار شفیره، در برابر گرما از بین می‌رود و فقط تعدادی‌شان بعد از چندسال بارندگی پروانه می‌شوند.