موانع صادرات فرش دستباف چیست؟

فرش دستباف ایرانی، هنر- صنعتی با سابقه چندین هزار ساله، همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای فرهنگی و اقتصادی ایران شناخته می‌شده است. با این حال، در سال‌های اخیر این هنر-صنعت با چالش‌های متعددی روبه‌رو شده و جایگاه خود را در بازار جهانی از دست داده است. سیدعلی آل احمد، عضو هیأت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش ایران در گفت‌وگو با همشهری، درباره وضع فعلی بازار فرش ایرانی صحبت کرده  است.


فرش ایران چگونه و از چه زمانی وارد بازارهای جهانی شد؟
از حدود 200سال پیش، یکی از شرکت‌های وابسته به کمپانی انگلیسی هند شرقی در هندوستان، با نام ocm در تجارت فرش دستباف ایرانی سرمایه‌گذاری کرد و در نتیجه فرش دستباف را به حالت تولید صنعتی در‌آورد. فرش ایران را این شرکت و بعد از آن دیگر شرکت‌های بزرگ بین‌المللی به یک برند جهانی تبدیل کردند و با قیمت‌های بالا در کشورهای مختلف جهان به فروش رساندند.
آیا شرکت‌ها و تجار بزرگ جهانی هنوز هم روی فرش ایران کار می‌کنند؟
شرکت‌های بزرگ خارجی تا زمان وقوع انقلاب اسلامی فرش ایرانی را در بازار جهانی عرضه می‌کردند اما پس از انقلاب این شرکت‌های بین‌المللی به‌تدریج همکاری خود را با ایران قطع کردند و سفارش‌های خود را به سمت کشورهای رقیب ‌بردند.
تغییر سلیقه و ذائقه خریداران در بازار جهانی فرش تا چه حد، روی این روند تأثیر داشته است؟
از حدود سال 1370شرکت‌ها و تجار فرش، در بازار جهانی، به طرح‌های مدرن روی آوردند؛ در این وضعیت به‌طور خودکار فرش‌های ایرانی که اکثرا عشایری و روستایی بافت و دارای طرح‌های سنتی بودند، از چرخه سلیقه بازار جهانی خارج شد. همزمان 80درصد بافندگان ایرانی نتوانستند خود را با سلیقه جهانی هماهنگ کنند و به بافت همان طرح‌های سنتی ادامه دادند؛20درصد باقیمانده که به تولید طرح‌های مدرن روی آورده بودند نیز به‌دلیل موانع قانونی کار نتوانستند وارد بازار جهانی شوند.
غیر از ماجرای طراحی، چه عوامل دیگری باعث شد فرش ایران بازار جهانی را از دست بدهد؟
طبق قانون کار، در هر کارگاهی که تعداد افراد شاغل 5نفر یا بیشتر باشد، کارفرما به بیمه کردن آنها ملزم است. بیمه قالیباف تا 30درصد به هزینه تولید اضافه می‌کند. از حدود 15سال پیش قانون بیمه قالیبافان مصوب شد و 250هزار نفر از فعالان این رشته را در برگرفت. بعد از تصویب این قانون، بسیاری از افراد که کارگاه‌های با بیش از 5نفر بافنده داشتند، کارگاه‌های خود را به کارگاه‌های کوچک زیر 5بافنده تبدیل کردند تا قانون بیمه قالیبافان شامل آنها نشود و هزینه‌های تولید کاهش یابد. در نتیجه سفارش‌پذیری در بازار فرش ایران از بین رفت و کارگاه‌ها توانایی خود را در پذیرفتن سفارش‌های بالا از دست دادند.
آیا تحریم‌ها هم در این ماجرا مؤثر بوده است؟
 بله. بر اثر تحریم‌ها بخش بزرگی ازفرش ایرانی از حوزه سفارش‌پذیری بازار جهانی حذف شده است؛ ضمن اینکه در سال‌های اخیر تعهد بازگشت ارز حاصل از صادرات هم موجب شده تا حجم و ارزش صادرات فرش ایران به‌شدت کاهش یابد.
علت آن چه بود؟
در گذشته، قاعده بر این بوده که ابتدا فرش از مرز خارج و بعد از آن بازاریابی برای آن آغاز شود. فرایند فروش فرش تقریبا 5سال زمان می‌برد؛ اول فرش از کشور خارج و بعد بازاریابی آغاز می‌شود و در 5سال فرش‌ها به مرور به فروش می‌روند، اما طبق مقررات جدید صادرکننده فرش باید ظرف 6‌ماه 20درصد ارزش کالای خود را به واردکنندگان با قیمت ترجیحی واگذار کند؛ درصورتی که کالای خود او هنوز به فروش نرسیده است. این مسئله باعث ‌شده تا صادرکننده فرش مجبور به تهیه ارز از بازار آزاد شود که این مسئله گرفتاری ایجاد کرده است.
الان آمار صادرات فرش چگونه است؟
در پی ابلاغ قوانین دست و پاگیر و همچنین شیوع ویروس کرونا، عمده صادرکنندگان فرش، فعالیت خود را تقریبا به‌طور کامل متوقف کرده‌اند و فرش ایرانی عملا از شبکه توزیع جهانی حذف شده است.
عجیب است؛ قبلا حتی برای فرش‌های به‌اصطلاح پاخورده ایرانی هم در بازار جهانی سر و دست می‌شکستند؛ چطور به این وضع دچار شدیم؟
باید در نظر داشت که قبلا بیش از 80درصد فرش‌های صادراتی ما را فرش‌های دست‌دوم و پا خورده تشکیل می‌داد. خریدار خارجی بیشتر به خرید فرش دست‌دوم ایرانی تمایل دارد؛ چرا که قیمت پایین‌تری بابت خرید فرش می‌پردازد. اما چند سال گذشته قانونی برای محدود کردن صادرکنندگان فرش مصوب شد؛ با این قانون بازگشت فرش‌های دستباف مستعمل، آسیب دیده، نیازمند تعمیر یا نیازمند شست‌وشوی ایرانی از خارج از کشور ممنوع شد.
مگر قبلا فرایند کار چگونه بود؟
پیش از آن، تجار ایرانی فرش، در خارج از ایران فرش‌های دست‌ دوم و قدیمی را جمع‌آوری کرده و به ایران می‌فرستادند که بعد از تعمیر اساسی دوباره به فروش برسد. در این شرایط هرکس در دنیا قصد تهیه فرش دستباف ایرانی کار کرده یا ارزان‌تر از بازار جهانی را داشت، به ایران سفر می‌کرد. اما در سال 1393قانون ممنوعیت واردات کالای دست‌دوم به کشور تصویب شد درحالی‌که باید فرش را از این قانون مستثنی می‌کردند، این کار را نکردند در نتیجه بحران درست شد.
متقاضیان خرید فرش‌های مستعمل و کارکرده  در حال حاضر به کدام کشور مراجعه می‌کنند؟
 بعد از ایجاد این محدودیت در ایران، ترکیه یک بازار بسیار بزرگ برای تعمیرات اساسی فرش‌های ایرانی ایجاد کرد که درآمد سالانه آن از کل درآمد صادرات فرش ایرانی بیشتر است. فرش‌های ایرانی و نفیس مرمت شده در ترکیه، در بازار جهانی با قیمتی کمتر از فرش تولید شده در ایران به بازار عرضه می‌شود؛ همین مسئله باعث کاهش شدید استقبال بازار جهانی از خرید مستقیم از خود ایران شده است.

مزیت مواد اولیه فرش ایرانی
سیدعلی آل احمد، عضو هیأت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش ایران: در حال حاضر بازار جهانی به سمت استفاده از کالاهای ارگانیک تمایل بسیاری پیدا کرده است؛ یکی از ویژگی‌های مهم فرش ایرانی استفاده از مواداولیه ارگانیک به‌خصوص در بخش «پشم» است. پشم ایرانی علاوه بر ارگانیک بودن، یک ویژگی دیگر هم دارد که توسط کارشناسان اداره دام و طیور تأیید شده است. آن هم اینکه پشم گوسفند ایرانی در فصول گرم، خنکا و در فصول سرد، گرما را در خود نگه می‌دارد؛ چرا که دمای شب و روز در ایران متفاوت است و نژاد گوسفند ایرانی به‌دلیل زیست در این شرایط آب و هوایی این مسئله را به‌طور ژنتیک در پشم خود دارد. به‌خاطر همین مسئله پشم گوسفند ایرانی در دنیا خواهان بسیاری دارد و همین موضوع باعث شدت گرفتن صادرات پشم ایرانی به هند و پاکستان شد؛ البته بعد از مدتی با پیگیری مسئولان، صادرات پشم از کشور ممنوع شد. این یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌ها در فرش دستباف و گبه ایرانی است.

رونق تولید فرش ماشینی چه تأثیری بر بازار فرش دستباف داشته است؟

سیدعلی آل احمد، کارشناس بازار فرش: ارزش دلارهای یارانه‌ای که صرف واردات ماشین‌آلات تولید فرش ماشینی شده، چندین برابر کمک‌هایی است که در سال‌های گذشته به فرش دستباف شده است.
درحالی‌که اشتغال هر 5هزار نفر در حوزه فرش ماشینی باعث از بین رفتن یک میلیون شغل در بخش فرش دستباف می‌شود؛ مسئولان هیچ‌گاه این مسئله را محاسبه نکرده‌ و شهرک‌های تولید فرش ماشینی را در کل کشور ایجاد کرده‌اند. قیمت تمام‌شده یک متر فرش ماشینی اگر مثلا 250هزار تومان باشد، در بازار یک میلیون تومان قیمت می‌خورد که 25درصد آن پول تبلیغات است که سود آن شامل بخش رسانه‌‌ای می‌شود.