50 کانون ریزگرد در قم

امیر معبادی/ کارشناس محیط‌زیست
شاید در دهه 70 و 80 شمسی که سدسازی شکل می‌گرفت، هیچ‌کس به آثار سوء این اتفاق بر پایین‌دست توجه نمی‌کرد. با این همه شاید به دلیل خروج از وضع بد اقتصادی بعد از جنگ تحمیلی و ضرورت سرعت آبادانی در کشور، نکات زیادی مورد غفلت قرار گرفت؛ غفلتی که مشکلات جبران‌ناپذیری را بر جای گذاشت.  بعد از استان‌هایی چون سیستان‌و‌بلوچستان، خوزستان، کرمانشاه و ایلام حالا یکی از استان‌هایی که با ریزگرد دست‌وپنجه نرم می‌کند، قم است. بنابر آخرین پژوهش‌های سازمان منابع‌طبیعی بیش از 50 کانون مستعد ریزگرد در این استان شناسایی شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها  دشت مسیله است که خشکی آن تا امروز، تعداد زیادی از روستاییان را به کوچ از وطن ناچار کرده.  این دشت که پیش‌تر آن را با نام تالاب مسیله می‌شناختیم، بر اثر برداشت بی‌رویه آب در بالادست و به ویژه پس از ساخت سد 15 خرداد، خشک و امروز به یکی از مهم‌ترین کانون‌های تولید ریزگرد در مرکز ایران تبدیل شده است. اندازه‌گیری ذره‌های ریزگردی در این منطقه نشان می‌دهد قدرت جابه‌جایی ذره‌ها می‌تواند آن‌ها را تا استان‌هایی مانند مرکزی هم بکشاند. بنابراین کانون‌های ریزگرد قم نه تنها تهدیدی برای این استان بلکه مشکلی برای استان‌های همجوار هم خواهد بود.  اگر چه به نظر می‌رسد دولت تا امروز نتوانسته است برای ریزگردها به راه‌حلی اساسی برسد، اما این به معنای نبود راه‌حل نیست. یکی از مهم‌ترین این راه‌حل‌ها، ایجاد پوشش گیاهی - نه لزوما درخت‌کاری- است. دومین اقدام ضروری توقف دست‌درازی به منطقه است. متاسفانه عرصه سرزمینی قم و منابع طبیعی آن دائما در حال دست خوردن است و الزامات زیست‌محیطی برای اجرای هیچ طرحی رعایت نمی‌شود، زیرا این تلقی وجود دارد که رعایت ضوابط محیط‌زیستی به معنای تحمیل هزینه‌های اضافی به پروژه‌هاست در حالی که این طور نیست. قم استانی میانی و بسیار مهم است، اما این استان نباید به دلیل طرح‌های ملی مورد بی‌مهری قرار گیرد و منابع طبیعی و محیط‌زیستی آن  از بین برود. اگر مشکلات زیست‌محیطی دشت مسیله قم حل نشود، می‌تواند استان‌های دیگر کشور را هم درگیر کند. باید توجه کنیم احیای مناطقی که به مرکز تولید ریزگرد مبدل شده‌اند، کاملا عملی و یک ضرورت است. در شرایط اقتصادی فعلی ، دولت بر این باور است که مثلا ایجاد پوشش گیاهی در هر هکتار می‌تواند هزینه بیش از 12 میلیون تومان به بار بیاورد در حالی که راه‌حل، تغییر الگوی دولتی به الگوی مشارکت با جامعه محلی است. تشکل‌های مردم‌نهاد، بسیج و نهادهای مردمی نیروهایی هستند که دولت می‌تواند از آن‌ها استفاده کند. اجرای طرح پوشش گیاهی برای 105 هکتار نیازمند عزم همه‌جانبه مردمی است. همچنین دشت مسیله باید سالی 2 تا 3 نوبت از آب رودخانه‌ها یا پساب‌های استاندارد شده شهری استفاده کند، زیرا امروز در محاصره آب‌های شور است و بی‌شک در غیر این صورت حداقل پوشش گیاهی منطقه را هم از دست خواهد داد.