هستیجان غار غارت‌شده

محمد باریکانی-روزنامه‌نگار

نخستین فصل از کاوش غار باستانی هستیجان به پایان رسید و باستان‌شناسان تنها در 3‌ماه به اطلاعاتی از دوره ساسانی در این غار ناشناس رسیدند که برای 70سال به‌طور مداوم غارت می‌شد و هیچ‌کس از وجودش خبر نداشت.
غار هستیجان در روستایی به همین نام در استان مرکزی و در شهرستان دلیجان قرار گرفته است. این غار نه‌تنها در فهرست آثار ملی کشور ثبت نشده بود که حتی غارنوردها نیز شناخت چندانی از اهمیت تاریخی آن نداشتند، تا آنکه یک دانشجوی ایرانی خارج از کشور با آثار ساسانی‌ای مواجه می‌شود که گفته می‌شد از غار هستیجان به بیرون ایران قاچاق شده است.
نیما آصفی، دانشجوی دکتری زبان‌های باستانی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و پژوهشگر مهمان در دانشگاه لیدن هلند، همان دانشجویی است که تحقیقات او منجر به کشف و شناسایی غار هستیجان شد؛ غاری که بسیاری از آثارش توسط حفاران غیرمجاز از دهه‌50 تا 70 داخل گونی ریخته می‌شد و در سطح شهر کاشان و نقاط دیگر کشور تا خارج از ایران فروخته می‌شد. تأسفبار آنکه قاچاقچیان اشیای تاریخی هیچ ردی از غار هستیجان بر این آثار نگذاشته‌اند و آنها را در تمام مجموعه‌های خارج از کشور اشیایی دانسته‌اند که از منطقه‌ای میان قم و کاشان کشف شده است.

هستیجان؛ میراث نابود شده ایران
چندی پیش تصویر نامه‌ای متعلق به دوران ساسانی به خط پهلوی ساسانی در خبرگزاری‌ها منتشر شد که یک برادر خطاب به خواهر خود، «مروارید» در دوره ساسانی به خطی خوش نوشته بود و در آن چنین نگاشته بود: «مروارید، خواهرگرامی که ایزدان او را خوشبخت‌تر کنند/ هر خوشبختی برای خواهرم باد / من به‌دست بختک یک شیشه روغن برایت فرستادم/ از تندرستی و آسایش خودت و فرخزاد برای من نامه بنویس و از من و کودکانم آسوده خاطر باش و...» این نامه در کتابخانه بتکرافت برکلی کالیفرنیا نگهداری می‌شود. اما این دستخط از کجا آمده است؟ از غار هستیجان و البته تنها دستنوشته موجود در این غار نبود که به غارت رفت و از ایران خارج شد. این نامه ساسانی بخشی از اسنادی است که از غار هستیجان خارج شد و حالا بخش‌های دیگر این بایگانی در مجموعه‌های برکلی، برلین و نیویورک نگهداری می‌شوند. غار هستیجان مخزنی از اشیای تاریخی دیگر نیز بوده است ازجمله پارچه‌ها و تن‌پوش‌های سه‌لایه دوره ساسانی که کاپشن‌های امروزی بوده‌اند. غار هستیجان آنچنان غنی بوده که حتی در زمان کاوش این غار از 3‌ماه پیش تاکنون، حدود 30تیم از حفاران غیرمجاز حین کاوش برای غارت غار به این منطقه رفته‌اند.

کشف باستان‌شناس‌ها در غار هستیجان
محمدرضا نعمتی، سرپرست کاوش باستان‌شناختی غار هستیجان: وقتی پای غار رسیدیم با یک صفحه صخره‌ای ۹ متری روبه‌رو شدیم. با کمترین جابه‌جایی، گرد و خاک زیادی بلند می‌شد که نشان می‌داد غار رطوبت ندارد و سال‌هاست کسی آنجا نرفته است. سنگ‌های بزرگ را با پتک و دیلم جابه‌جا کردیم. در دهلیز شمالی جایی برای کاوش انتخاب کردیم. بعد از یک‌و‌نیم متر کاوش به سازه معماری چلیپایی‌شکل رسیدیم. در قسمت شمال غربی یک راهرو وجود داشت و در قسمت جنوبی سازه‌ای گچی دیدیم. در این غار حجم زیادی پارچه وجود داشت به‌نحوی که وقتی قدم می‌زدیم، انگار روی پارچه راه می‌رفتیم و تعدادی کیسه کوچک دربسته با دانه‌های گیاهی، بقایای آستینی که بسته شده و پارچه‌های چند‌ضلعی، پارچه‌های سه‌لایه با پشم شبیه به کاپشن‌های امروزی، پارچه از موی بز، پارچه‌های آبی‌رنگ همراه با دوخت، ریسمان‌های حصیری، بافته‌های موی بز، ابزار چوبی، درپوش‌های چرمی، بقایای بندهای چرمی، ۱۱‌قطعه چرم نوشته با گل مهر، گل مهر با نقش گاو کوهان‌دار، گل مهر از بانوی ساسانی که مویش بافته شده، گل مهر قالبی با کتیبه پهلوی، گل مهر با نقوش قرقاول، 3 انگشتر مهر که نقش پرنده دارند و دستبند با سنگ‌های تزیینی بخشی از یافته‌هایی بود که در این غار پیدا کردیم. کشف قلم نی که تاریخ استفاده از آن ۱۴۰۰ سال قبل بود. مقدار زیادی استخوان حیوانی هم به‌دست آوردیم که ۳۰‌کیلو از آنها به امین اموال تحویل شد. اشیای کشف‌شده همگی منحصر‌به‌فرد هستند، اما 2 شیء خاص‌تر از همه بود؛ یکی پلمب سربی یا همان سیم و سرب دوره معاصر است که کشف فعلی نشان می‌دهد نخستین نمونه آن مربوط به اواخر دوره ساسانی است. اسناد زیادی از این غار خارج شده و برخی گفته‌اند با گونی یافته‌های غار را برده‌اند و در کاشان فروخته‌اند. حین کاوش هم با حدود ۳۰‌تیم حفار غیرمجاز روبه‌رو شدیم. اما مهم‌ترین کار برای غار هستیجان اقدام برای استرداد اشیای این غار از کشورهای دیگر است.