بین‌الحرمین، دروازه دولاب و سوغات خوانساری‌ها
داریوش شهبازی-تهران‌شناس
کتاب و کتابخوانی از اواخر دوره ناصری و با انتشار روزنامه رواج پیدا کرد. «کاغذ اخبار» نخستین روزنامه‌ای بود که انتشارش به دوره محمدشاه قاجار برمی‌گردد و بعد از آن هم چاپ و نشر روزنامه‌های دیگر در دوره ناصری ادامه پیدا کرد. از آنجا که مردم امکانات مالی چندانی برای خرید روزنامه نداشتند و بسیاری هم سواد خواندن نداشتند، محل‌هایی با نام «قرائتخانه» در تهران و برخی شهرها ایجاد شد تا مردم بتوانند در آنجا روزنامه بخوانند و افراد باسواد در قرائتخانه و قهوه‌خانه‌ها، مطالب را برای کسانی که سواد نداشتند می‌خواندند. این رویه در دوره مظفری و اواخر قاجاریه ادامه داشت، اما در دوره پهلوی اول کمتر شد و قرائتخانه‌ها تعطیل شدند.
با این توضیح، باید گفت کتاب و دایر شدن کتابخانه‌ها با صنعت چاپ ارتباط دارد. پیشینه فعالیت چاپخانه را هم باید در تبریز جست‌وجو کرد. در واقع فتحعلی‌شاه با نگاه به تبریز دستور داد در تهران هم چاپخانه دایر شود. از دوره محمدشاه به بعد چاپخانه‌های متعددی در محله‌های مختلف تهران تأسیس شد. چاپخانه مشهورترین روزنامه آن دوره به نام روزنامه وقایع‌اتفاقیه، نزدیک محله دروازه دولاب کار خود را شروع کرد. اما پیشینه کتابفروشی‌ها در تهران به دوران ناصری مربوط می‌شود و ریشه اصلی آن به شهر خوانسار می‌رسد. نخستین کتابفروشی‌ها توسط خوانساری‌ها در تهران و در محله بازار حلبی‌فروش‌ها، بین‌الحرمین و بعد از آن در خیابان 15خرداد، ناصریه و... فعالیت خود را شروع کردند و به‌تدریج تعداد کتابفروشی‌ها و چاپخانه‌ها در تهران بیشتر شد.
این را هم ناگفته نگذاریم که پیشینه کتابخانه در ایران به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد. در تهران و در دوره قاجار و به‌خصوص دوره ناصری، کتابخانه عمومی وجود نداشت تا مردم بتوانند از آن استفاده کنند. در واقع، نخستین کتابخانه‌های عمومی در دوره پهلوی راه‌اندازی شدند. با وجود اینکه تعداد کتابخانه‌ها کم بود، اما در تشویق کتابخوانی به‌خصوص برای نسل جوان بسیار تأثیر‌گذار بود. امروز تعداد کتابخانه‌ها بیشتر شده و تقریباً در هر محله‌ای از تهران کتابخانه عمومی دایر شده اما به جرأت می‌توان گفت که هر روز تعداد مراجعان به کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها کمتر و کمتر می‌شود.
مسائل اقتصادی در کاهش قدرت خرید کتاب و آمار مطالعه نقش مؤثری دارد. به هر حال وقتی خانواده‌ای درگیر مسائل اقتصادی باشد سراغ خرید کتاب نمی‌رود. در چنین شرایطی مدیران فرهنگی وظیفه دارند با اجرای برنامه‌هایی به‌خصوص برای کودکان و نوجوانان، این گروه سنی را به کتابخوانی تشویق و ترغیب کنند. برگزاری مسابقات کتابخوانی یا جلسات دورهمی که با موضوع کتاب برگزار می‌شود از راه‌هایی است که می‌توان در مدارس یا سراهای محله اجرا کرد. این کار موجب می‌شود تا آن جمع با کتاب‌های بیشتری آشنا و به کتابخوانی ترغیب شوند. برنامه‌های فرهنگی در محله‌های تهران و کتابخانه‌های عمومی موجب می‌شود تا این مراکز به پاتوق فرهنگی محله‌ها برای دیدار اهالی، کودکان و نوجوانان و جوانان با نویسندگان تبدیل شود.
