ورزش پایتخت از صفویه تا امروز
پانزدهمین نشست مرکز تهران‌شناسی همشهری به مرور سابقه ورزش‌های سنتی و مدرن اختصاص داشت
در بررسی زندگی مردم تهران از دوران صفویه تا امروز در کنار ابعاد متنوع و مختلف حیات اجتماعی پایتخت‌نشینان، ورزش نیز یکی از ساحت‌های زیست اجتماعی است. به‌عبارت دیگر، تهران، از روزگاری که این شهر روستای کوچکی بود در شمال ری تا اکنون که کلانشهری است با جمعیت میلیونی، بستر ورزش‌های مختلف و خاستگاه ورزشکاران نامدار بسیاری بوده است. پانزدهمین نشست مرکز تهران‌شناسی همشهری با عنوان «ورزش پایتخت؛ از صفویه تا امروز» به جایگاه ورزش در فرهنگ عامه مردم تهران و پیوند ورزش‌های بومی و محلی با زندگی مردم پایتخت اختصاص داشت. در این نشست، حمید قاسمی، استاد دانشگاه، نویسنده و محقق ورزشی؛ اردشیر آل‌عوض، محقق و پژوهشگر فرهنگ عامه و محمود منیعی، تهران‌پژوه، به شرح موضوعاتی چون طهران، خاستگاه پهلوانان نامدار، ویژگی‌های ورزش‌های بومی و محلی مردم پایتخت و ورزش‌های نوظهور در این شهر طی 100سال اخیر پرداختند.
درمانگری با ورزش
یکی از معتبر‌ترین سند‌هایی که در آن به اهمیت نقش ورزش در سبک زندگی اهالی پایتخت اشاره شده است دست‌نوشته‌های ادوارد پولاک، پزشک مخصوص ناصرالدین‌شاه، است. دکتر حمید قاسمی، استاد دانشگاه، نویسنده و محقق ورزشی، با اشاره به این موضوع می‌گوید: «این روزها با پیشرفت یافته‌ها و مطالعات علمی، مردم به اهمیت نقش ورزش در زندگی، به‌ویژه در بحث‌های درمانی، توجه دارند و بسیاری از پزشکان ورزش‌کردن را به‌عنوان یکی از راهکارهای درمانی تجویز می‌کنند. درصورتی که در تهران قدیم به این موضوع توجه می‌شده است، به‌نحوی که پولاک در دست‌نوشته‌هایش بارها به این موضوع اشاره کرده است. مردم تهران ورزش‌کردن را نوعی درمان برای بهبود بیماری‌ها می‌دانستند.» به‌گفته قاسمی، پولاک در دست‌نوشته‌هایش با تشریح جایگاه ورزش‌های زورخانه‌ای در زندگی مردم تهران، ماجرای پرداخت هزینه‌ها، جایگاه مرشد و گود زورخانه و نحوه پوشاندن زمین کشتی با کاه و... به اهمیت ورزش‌های زورخانه‌ای و نقش آن در گره‌گشایی پایتخت‌نشینان در زمینه مسائل اجتماعی و درمان بیماری‌های جسمی اشاره می‌کند.
گلف؛ سوغات نفتی ها در ایران
بعد از کشف نفت و بازشدن پای فرنگی‌ها به ایران برای استخراج آن در شهرهای مختلف، ورزش گلف هم به ایران و به مرور زمان به پایتخت وارد شد. قبل از اهالی پایتخت، بیشتر مردم نواحی جنوب کشور که عموماً کارمندان شرکت نفت بودند، مسابقات گلف را اجرا می‌کردند. به مرور زمان، پای این ورزش به پایتخت هم باز شد و قدیمی‌ترین زمین گلف تهران، در مجموعه ورزشی انقلاب کنونی، به سال 1341در مساحتی 62هکتاری، راهاندازی شد. تشکیلات ورزش گلف کشور از اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۷۰ در قالب یک کمیته شروع به کارکرد و در مدت زمان کوتاهی به‌عنوان فدراسیون گلف جمهوری اسلامی به کارش ادامه داد. از سال1372مساحت تنها زمین گلف کشور به 44هکتار تغییر پیدا کرد. این زمین دارای 13میدان و یک زمین رنج است و در ضلع غربی مجموعه قرار گرفته است.
انتخاب پهلوان اول
وقتی صفحات تاریخ ورزش تهران را ورق می‌زنیم درمی‌یابیم که چیزی به‌عنوان ورزش به‌طور کلی از دوره صفوی مطرح است. در واقع ورزش همان فعالیت‌های نظام‌های آیینی و درباری و آموزشی است که به مرور زمان شکل هدفمندی به‌خود می‌گیرد و در گذر ایام تبدیل به ورزش‌های نوین می‌شود. اردشیر آل عوض، به نحوه انتخاب پهلوان اول کشور توسط ناصرالدین‌شاه در دوره قاجار اشاره می‌کند: «معمولاً پادشاهان درباری به مناسبت‌های ملی، مانند نوروز، یکسری مسابقات را برگزار می‌کردند و یکی از این مسابقات انتخاب پهلوان اول کشور بود.» بنا بر تعریف آل عوض، فردی از سوی ناصرالدین‌شاه مسئول انتخاب قهرمانان برای انجام مسابقه در مقابل پادشاه بود. اغلب این مسابقات هم در ایام نوروز مقابل ناصرالدین‌شاه برگزار می‌شد و کسی که حریفان را پشت سر می‌گذاشت موفق به دریافت بازوبند پهلوانی از سوی شاه می‌شد و هر فردی که سه بار پیاپی به این موفقیت دست پیدا می‌کرد بازوبند دائمی پهلوانی را دریافت می‌کرد.
اولین پهلوان تهران افسرده شد
در تهران که خاستگاه پهلوانان بسیار بود، رسیدن به مقام پهلوانی که میان مردم جایگاه ویژه‌ای داشت آسان نبود. محمود منیعی در این‌باره می‌گوید: «شریف چال‌میدانی به‌عنوان کسی که برای نخستین‌بار در تهران به مقام پهلوانی رسید در محله‌های تهران قدیم چهره‌ای شناخته شده بود. اما پس از آنکه دچار غرور شد، درباریان در شهر فراخوان دادند تا هماوردی برای شریف انتخاب شود. چنین است که پهلوان علی‌عسکر یزدی، به‌عنوان رقیب پهلوان شریف، وارد گود می‌شود و دو پهلوان با یکدیگر مسابقه می‌دهند. اما وقتی شکست پهلوان شریف مسجل می‌شود، شاه اعلام می‌کند که دوطرف به مبارزه پایان دهند. اما این شکست در حضور مردم شهر و چهره‌ها و رجال برجسته آن دوران، زمینه افسردگی پهلوان شریف را فراهم می‌کند.»
مسابقات بین‌المللی کشتی در زمین‌های خاکی
کشتی و مسابقات آن ازجمله نخستین ورزش‌هایی بود که اهالی تهران با انجام آن آشنا شدند؛ ورزشی که بسیار متفاوت از ورزش‌های نوین امروزی، در زمین‌های خاکی تهران قدیم، برگزار می‌شد. اردشیر آل عوض با یادی از این ماجرا تعریف می‌کند: «اغلب مسابقات کشتی تهران قدیم در زمین‌های خاکی که بر آن کمی کاه ریخته شده بود، نوروز هر سال برگزار می‌شد. برای شرکت در این مسابقات معمولاً از کشورهای دیگری مانند هند و فرانسه هم پهلوانانی می‌آمدند و در مسابقه شرکت می‌کردند.»
میدان ارگ؛ آوردگاه کشتی‌گیران
میدان ارگ آوردگاه مسابقات کشتی پایتخت بود؛ جایی در نزدیکی کاخ گلستان تا ناصرالدین‌شاه با خیال راحت و به دور از دغدغه در همان روزهای نخستین سال به تماشای جدال قهرمانان برای کسب عنوان پهلوان‌اولی بنشیند. به‌گفته اردشیر آل عوض، این قهرمانی‌ها یکسری تبعات هم داشت : «از سوی حکومت برای پهلوان‌اول عنوان پهلوان‌باشی تعریف شده بود و او از سوی حکومت ماهانه مقرری دریافت می‌کرد. برای پیروزی‌هایش در میدان رزم هم شیرینی درنظر گرفته می‌شد. اما اگر پهلوانی مخالف نزدیک‌شدن به دربار و کسب این عنوان‌ها بود حتماً مورد غضب شخص شاه قرار می‌گرفت.»
پولداری که ورزشگاه ساخت
همه‌گیرشدن ورزش و به‌ویژه ورزش‌های نوین در تهران، زمینه‌ساز ساخت ورزشگاه‌ها و اماکن ورزشی در پایتخت شد. یکی از قدیمی‌ترین اماکن ورزشی تهران، ورزشگاه امجدیه است. منیعی می‌گوید: «ورزشگاه امجدیه به یکی از افراد متمول پایتخت تعلق داشت؛ شخصی به نام امجد که این ورزشگاه نام خود را از او گرفته است. امجدیه نخستین مجموعه ورزشی تهران بود که سالن‌ها و زمین‌های ورزشی متعددی برای برگزاری مسابقات رسمی داشت.» آل‌عوض به ماجرای ساخت دیگر مجموعه‌های ورزشی تهران هم اشاره می‌کند: «علاوه بر ورزشگاه آزادی، مجموعه ورزشی انقلاب فعلی نیز همان سال‌ها توسط پروفسور عدل راهاندازی شد. سال1353و چند سال پس از درگذشت مرحوم تختی، نوبت به ساخت زورخانه‌هایی توسط بخش خصوصی شد که مهم‌ترین آنها زورخانه خیابان زندی یافت‌آباد بود که به نام تختی نامگذاری شد.»
پهلوانان نامدار؛ محبوب طهرانیان
تهران خاستگاه سیدحسن شجاعت، معروف به پهلوان حسن رزاز، یکی از برجسته‌ترین پهلوانان تهران در دوران قاجار و پهلوی بود که در اخلاق، شجاعت، دینداری و منش پهلوانی الگوی شماره یک بسیاری از پهلوانان آن عصر به شمار می‌رفت. آل عوض درباره مسابقات خارجی پهلوان حسن رزاز و دستگیری او از نیازمندان می‌گوید: «پهلوان رزاز در مسابقات خارجی بسیاری حضور پیدا کرد. او به‌طور معمول جوایز و درآمدهای حاصل از شرکت در این مسابقات و قهرمانی را خرج امور خیریه می‌کرد. در جریان انقلاب مشروطه نیز پهلوان رزاز، به‌دلیل همصدایی با مردم، حدود 4ماه دستگیر و در باغ‌‌شاه به همراه دوست صمیمی‌اش، پهلوان نجار، حبس و مجازات شد؛ هرچند پهلوان رزاز به‌دلیل همان منش پهلوانی و شجاعت و نیکوکاری‌اش آنقدر میان مردم محبوب شده بود که محمدعلی‌شاه به‌دلیل اعتراضات و فشار افکار عمومی مجبور شد این پهلوان نامی را از زندان آزاد کند.»
نخستین باشگاه بولینگ تهران
تهرانی‌ها حدود 7دهه است که با ورزشی به نام بولینگ آشنا شده‌اند. اگرچه اکنون تهران باشگاه‌های بولینگ بسیاری دارد، اما تا سال 1335خبری از این ورزش جذاب و پرهیجان در تهران نبود. نخستین باشگاه بولینگ تهران در محله سعادت‌آباد کنونی و براساس استانداردهای جهانی این رشته ورزشی، با 12خط به‌صورت غیراتوماتیک، تاسیس شد. تهرانی‌ها اما این ورزش را با باشگاه معروف بولینگ عبدو می‌شناسند. این باشگاه حدود 8سال پس از تاسیس نخستین باشگاه بولینگ در سعادت‌آباد، در سال 1343افتتاح شد. بولینگ عبدو با 28خط که 8خط آن برای برگزاری مسابقات فینال در طبقه بالای ساختمان ساخته شده بود، فضای بزرگ‌تری نسبت به نخستین باشگاه بولینگ تهران داشت و کمی بعد نیز میزبان مسابقات جهانی بولینگ شد. در همان دوران هم بانک سپه یک باشگاه بولینگ برای جذب علاقه‌مندان به این رشته تاسیس کرده بود.
مرام‌نامه و فتوت‌نامه
رعایت اخلاق و توجه به مرام پهلوانی مهم‌ترین اصل ورزش میان ورزشکاران در هر دوره‌ای است. اردشیر آل عوض با بیان این مطلب از قدیمی‌ترین مرام‌نامه و فتوت‌نامه‌های مکتوب در حوزه ورزش یاد می‌کند: «یکی از قدیمی‌ترین مرام‌نامه‌های پهلوانی قبل از اسلام را در کتاب‌های اوستا و خرده‌اوستا می‌توان پیدا کرد که چیزی حدود 110بند دارد و از این تعداد 109بند آن به توجه به کمالات فردی اشاره دارد. سند دیگری هم از اسناد قدیمی موجود است که در 12بند به پوریای ولی نسبت داده شده و در آن به کسب فضایل اخلاقی و جوانمردی اشاره شده است. مرام‌نامه مرحوم ملاواعظ کاشفی، در قرن نهم هجری، هم از قدیمی‌ترین‌ها است که سال1353توسط مرحوم دکتر محمدجعفر محجوب تصحیح، تنقیح و در 750صفحه منتشر شد.»
تهران؛ خاستگاه فوتبال
دارالمعلمین ورزش که مرکزی برای آموزش و تربیت معلمان ورزش در تهران بود برای نخستین بار در محله ناصریه تهران که امروز آن را به نام ناصرخسرو می‌شناسیم شکل گرفت. آل عوض می‌گوید: «اولین فارغ‌التحصیلان دارالمعلمین ورزش حدود 30نفر بودند. آنها ماموریت داشتند گستره ورزش را از مدرسه فراتر برده و پای آن را به مراکز آموزشی نظامی هم باز کنند.» با همه‌گیرشدن ورزش در تهران، پای ورزش‌های نوین نیز به پایتخت باز شد. آل عوض می‌گوید: «به‌عنوان مثال، در سال 1300انگلیسی‌های مقیم تهران مسابقه‌ای مقابل فوتبالیست‌های ایرانی برگزار کردند و جالب اینکه تهرانی‌ها در این مسابقه موفق به شکست انگلیسی‌ها شدند و این خود یکی دیگر از دلایلی است که برخی معتقدند نخستین قدم‌های شکل‌گیری ورزش فوتبال در ایران، نه در خوزستان، بلکه در تهران برداشته شد.»
پهلوانان حامیان مردم بودند
اردشیر آل‌عوض-محقق فرهنگ عامه
ورزش پهلوانی به‌عنوان یکی از ورزش‌هایی که پیوندی عمیق با فرهنگ مردم تهران داشته و از دوران صفویه تا قاجار پهلوانان بسیاری به جامعه تهرانی‌ها تحویل داد، در تاریخ این شهر دستخوش تحولات بسیار شد.
آل عوض معتقد است که اگرچه رسیدن به مقام پهلوانی در این ورزش، پهلوان را بیش از پیش در کنار مردم قرار می‌داد، اما در تاریخ این ورزش مهم پایتخت گاهی سوءاستفاده‌هایی از این مقام شده است: «ورزش پهلوانی که از اساس خاستگاهی مردمی داشت ورزشی بود برای مردم و در کنار مردم؛ ورزشی که نام‌های برجسته و پهلوان‌هایش در برهه‌های حساس تاریخ این شهر همواره در کنار مردم ایستادند و با فتوت و شجاعت مدافع آنها می‌شدند. اما این تمام ابعاد ورزش پهلوانی نیست.
متأسفانه در دوره‌ای در تهران این ورزش به ابزاری برای زورگویان تبدیل شد؛ ابزاری که گاهی در اختیار بزرگ‌نماها یا همان افرادی که تنها ادعای بزرگی داشتند قرار گرفت. پهلوان‌نماها از عنوان پهلوانی پایتخت سوءاستفاده کردند و به جای آنکه براساس مرام‌نامه این ورزش با فتوت در کنار مردم و با مردم باشند در برهه‌های حساس مقابل آنها قرار گرفتند.»
آل عوض ادامه می‌دهد: «فعالیت‌های شعبان جعفری در ورزش پهلوانی نمونه بارز این موضوع است. او درست برخلاف مرام و منش این ورزش در ماجرای کودتای 28مرداد سال 1332در مقابل مردم ایستاد. زورخانه‌ای درباری نصیبش شد که مراجعانش نه از پهلوانان مردمی، بلکه درباریان و افراد حکومت وقت بودند. درحالی‌که ماهیت ورزش پهلوانی، مردمی‌بودن آن است و نشانه‌های آن را باید در سبک زندگی پهلوانان واقعی جست‌وجو کرد. یکی از نشانه‌های پهلوانان در عهد قاجار این بود که حتی بسیاری از آنها خانواده اختیار نمی‌کردند تا بتوانند درآمدهای حاصل از کاسبی خود در تهران را برای حمایت از ایتام هزینه کنند. در واقع آنها از طبقات ممتاز اجتماعی در تهران به شمار می‌رفتند، درحالی‌که خروجی باشگاه افرادی چون شعبان جعفری و دیگر پهلوان‌نماها که از این ورزش سوءاستفاده می‌کردند این بود که در ماجرای کودتای 28مرداد بیش از 2هزار چوب‌به‌دست را با خود همراه کردند و درست در نقطه مقابل مردم و در کنار حکومت ایستادند.»
آل عوض درباره جایگاه اجتماعی پهلوانان واقعی پایتخت می‌گوید: «اما پهلوانان واقعی پایتخت چنان با زندگی مردم پیوند داشتند که نام آنها روی گذرهای عمومی تهران قرار می‌گرفت. پهلوانان واقعی پایتخت افرادی بودند که نه‌تنها هیچ‌گاه در دل مردم شهر رعب و وحشت ایجاد نکردند، بلکه مردم گذرهای شهر را به نام آنها می‌شناختند؛ چون حتی وقتی گزمه‌ها و داروغه‌ها به مردم ظلم می‌کردند، آنها حامی مردم و مدافع امنیت شهروندان بودند.»
چگونه ورزش‌های نوین در پایتخت پا گرفت؟
حمید قاسمی- نویسنده و محقق ورزشی
دارالفنون تقریباً چیزی حدود 25سال قبل از دارالفنون ژاپنی‌ها در ایران راهاندازی شد تا سرآغاز تحولات بزرگ در کشور ازجمله در حوزه ورزش شود. در واقع ورزش نوین در ایران از دارالفنون و با استادان نظامی آن شروع شد و بعد‌ها به مرور زمان باعث توسعه و انتقال موج ورزش به همه جامعه شد و نخستین گروه نظامیان بودند که مورد تعلیم قرار گرفتند و آداب ورزش را آموختند. دکتر حمید قاسمی با این مقدمه به ماجرای پاگرفتن ورزش نوین پایتخت اشاره می‌کند: «سال 1306از سوی رضاشاه قانون اجباری‌شدن روزی یک ساعت ورزش در مدارس تصویب می‌شود. اما در آن دوران، چون مدارس معلم ورزش چندان زبده‌ای نداشتند، ماجرا یکی دوسال بعد به 4ساعت در هفته تغییر می‌کند.»
قاسمی در ادامه توضیح می‌دهد: «در آن روزگار کلوپ ورزش توسط سفارت انگلیس در میدان مشق فعال شد که در واقع نخستین باشگاه رسمی ایران و پایتخت بود. این باشگاه ابتدا مختص ورزش فوتبال بود، اما به مرور زمان رشته‌های دیگر هم در آن آموزش داده شد. کشورهای انگلیس، فرانسه و آمریکا سرآمد بسط و گسترش ورزش‌ها و بازی‌های همگانی بودند. در دنیا چیزی حدود 125رشته ورزشی وجود دارد که از این تعداد 30رشته، از مهم‌ترین‌های آنها، به بازی‌های المپیک راه پیدا کردند. در ایران چیزی حدود 50رشته ورزشی فدراسیون دارد. بد نیست بدانید که دوچرخه‌سواری یکی از ورزش‌های مهم در ایران و دنیا بود که مبدع آن انگلیسی‌ها بودند و با رویکرد اقتصادی و صنعتی این رشته را به دنیا معرفی کردند و در ایران حتی نشریه‌ای با عنوان دوچرخه در آن دوران وجود داشت. در کلوپ تهران هم این ورزش یکی از رشته‌های آموزشی بود.»
به‌گفته قاسمی، کم‌کم از حوزه نظامی‌گری هم ورزش‌های تکواندو، کاراته و جودو به ورزش اضافه شد و همچنین مرحوم میرمهدی ورزنده، پدر ورزش نوین ایران بود که براساس تجربیاتش از سفر به توکیو و بلژیک دست به ابداع وسیله‌های جدید ورزشی مانند دمبل، هالتر و.... زد. البته برای معرفی آنها مشقت‌های زیادی کشید تا به مسئولان وقت اصل ماجرا و کاربرد وسیله‌ها را توضیح دهد و با این پدیده نوین آشنایشان کند.
قاسمی به تشکیل جلسه انجمن ملی در خانه حسین علاء، نخست‌وزیر دوران پهلوی، اشاره می‌کند که در آن شاه نخستین رئیس تشریفاتی ورزش ایران شد و از سال 1330خورشیدی نخستین فدارسیون ملی کشور تشکیل شد.
