رو به سوی بیابان ایستاده‌‌‌‌ایم

محمد سرابی| دبیر همشهری قزوین:

 بیابان‌زایی نخست با خشکسالی‌های موقت و کوتاه‌مدت پدیدار می‌شود. ‌‌‌‌وقتی پوشش گیاهی آن‌قدر آسیب ببیند که دیگر قابل ترمیم نباشد و منابع آب کاملا خشک شوند، بیابان خالی از زندگی جای دشت‌های سرسبز را می‌گیرد. ‌‌‌‌چندی پیش خبر رسید که خشک شدن بخش عمده‌ای از تالاب الله‌آباد در استان، سبب ایجاد کانون‌های انتشار گرد و غبار شده است. ‌‌‌‌در برخی از مناطق مرکزی کشور هم تالاب‌های بزرگی کاملا خشک شده‌اند و به شکل‌ غیر قابل احیا در آمده‌اند. ‌‌‌‌بیابان‌زایی به همراه دو چالش بزرگ چون تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن ۲۱ محسوب می‌شود و همراه با تغییر آب و هوا و از دست دادن تنوع زیستی، چالش بزرگ توسعه پایدار شناخته شده است. ‌‌‌‌کنوانسیون جهانی مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل متحد با هدف ایجاد مشارکت جهانی برای معکوس کردن و جلوگیری از بیابان‌زایی، تخریب زمین و کاهش آثار خشکسالی در مناطق آسیب‌دیده به منظور کاهش فقر و حمایت از محیط زیست پایدار در سال ۱۹۹۴ تأسیس شد. ‌‌‌‌بر اثر پدیده بیابان‌زایی هر سال حدود ۱۲ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی، مراتع و جنگل‌ها در سراسر جهان به دلیل کاهش کیفیت خاک و کمبود رطوبت به بیابان تبدیل می‌‌‌‌شود. ‌‌‌‌

این پدیده بیشتر در زمین‌‌‌‌های خشک حاشیه بیابان‌‌‌‌های جهان، که حدود یک میلیارد نفر در آن زندگی می‌‌‌‌کنند اتفاق می‌افتد و فلات مرکزی ایران یکی از معروف‌‌‌‌ترین  این مناطق محسوب می‌شود. ‌‌‌‌به دنبال آن کاهش بازدهی مزارع به دلیل شور شدن اراضی، افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش حاصلخیزی خاک، افزایش چشمه‌های تولید گرد و خاک، شتاب در روند پر شدن مخازن سدها از رسوب، نشست زمین و متروکه شدن روستاهای استان‌ها را تهدید می‌کند. ‌‌‌‌
شرایط جغرافیایی ایران با توجه به استقرار در کمربند خشک نیمکرۀ شمالی، بارش‌های آسمانی را غیر قابل پیش‌بینی می‌‌‌‌کند، ‌‌‌‌به نحوی که احتمال دارد از سالی به سال دیگر، میانگین بارش‌ها تا 70 درصد اختلاف را هم نشان دهد. ‌‌‌‌چرای مفرط، بوته‌کنی، آبیاری غلط، تبدیل بی‌رویه زمین‌های مرتعی به دیم‌زار، رعایت نکردن موازین علمی در شخم زدن، کشت فشرده و نامناسب در زمین‌های کشاورزی، تغییرات آب و هوایی، افزایش جمعیت و نیاز انسان به مواد غذایی بیشتر و شرایط متغیر اجتماعی و اقتصادی عوامل اصلی بیابان‌زایی است و انسان در این روند نقشی اساسی برعهده دارد.

 ‌‌‌‌باید با تبیین اقتصادی مستقل از منابع متغیر آب، بکوشیم به کسب و کارهایی بپردازیم که به نوسان بارندگی، وابستگی اندکی داشته باشند. ‌‌‌‌یکی از روش‌های موثر در کنترل بیابان‌زایی استفاده از سامانه‌های پخش سیلاب و استحصال آب است. ‌‌‌‌می‌توان با جمع‌آوری روان‌آب‌ها از هدر رفتن آن‌‌‌‌ها جلوگیری و از آن برای کنترل بیابان‌زایی استفاده کرد. ‌‌‌‌
هفته گذشته اعلام شد که مسئولان نیروگاه شهید رجایی قزوین پیشنهاد کرده‌‌‌‌اند از پساب صنعتی آن نیروگاه و پساب تصفیه‌شده شهری برای آبیاری باغستان‌های اطراف شهر قزوین استفاده شود که می‌تواند اقدامی بجا باشد. ‌‌‌‌در کشور 32 میلیون هکتار عرصه بیابانی داریم که بیش از 21 میلیون هکتار آن تحت تاثیر فرسایش باد است و در سال‌‌‌‌های اخیر در جنوب کرمان، سیستان و بلوچستان و نزدیک استان تهران بر وسعت مناطقی که مبدأ گرد و غبار تالاب‌‌‌‌های خشک هستند، افزوده شده است. ‌‌‌‌
بارش‌های بهار امسال نیز نباید توجه را از موضوع اصلی منحرف کند، ‌‌‌‌زیرا هنوز با کاهش 26 درصدی بارش نسبت به دراز مدت روبه‌رو هستیم. ‌‌‌‌به دلیل نشست زمین و تخریب پوشش گیاهی بخش بزرگی از این بارش‌ها‌ وارد سفره‌های آب زیرزمینی نمی‌شود‌ ‌‌‌‌زیرا برداشت بیش از حد با چاه‌های عمیق، این مخازن باستانی را برای همیشه تخریب کرده است.