پرنده‌ها از پایتخت نمی‌روند

سید محمد فخار-روزنامه‌نگار

هرچه تا پیش از این گزارش شنیده‌اید را کنار بگذارید، هنوز هم صدها گونه پرنده در شهری نظیر تهران وجود دارند و با وجود همه آلودگی‌های صوتی و هوا، این شهر را ترک نکرده‌اند.
طبق اطلاعات پایگاه جهانی پرندگان (Avibase) در دهه 70شمسی در استان تهران 405گونه پرنده وجود داشته که از آنها هنوز 250گونه در حال زندگی و رفت‌وآمد هستند. رصدهای پرنده‌نگری نشان می‌دهد مناطق کوهستانی نظیر پارک‌های جمشیدیه، سعدآباد و گلابدره محل مناسبی برای بهار و تابستان‌گذرانی گونه‌های مهاجری هستند که هنوز هم به تهران می‌آیند. همچنین در مناطق بیابانی و دشت‌های جنوبی پرندگانی نظیر بادخورک‌ها و چک‌چک‌ها زندگی می‌کنند و تهران به‌دلیل تنوع زیستی بالایی که دارند جاذبه خوبی برای پرنده‌هاست. این موارد را در کنار صدها هزار بال کبوتر، کلاغ، قمری و گنجشک که در کل سال در شهر حاضر هستند، بگذارید.

جمعیت پرندگان دائم درحال تغییر است
شایعه‌ای همواره تکرار می‌شود که پرندگان برای همیشه از تهران رفته‌اند. اسماعیل کهرم، پرنده شناس به همشهری می‌گوید: یکی از مسائلی که همواره درباره محیط‌زیست شهرهای بزرگ و ازجمله تهران مطرح می‌شود این است که پرنده‌های زیادی از این شهر رفته‌اند و علت اصلی آن هم آلودگی هواست. مثلا جمعیت اصلی طوطی‌ها این شهر را ترک کرده‌اند. کهرم درباره اینکه گفته می‌شود پرندگان با تهران قهر‌ کرده‌اند، می‌گوید: نکته اینجاست که باغ‌های قدیمی تهران همواره محل پرواز و لانه‌سازی پرندگانی نظیر طوطی بوده اما شرایط زندگی این موجودات با انسان‌ها کاملا متفاوت است. جمعیت حیات‌وحش و ازجمله پرندگان یک شهر هیچ‌گاه ثابت نبوده و نیست. عوامل متعددی ازجمله دمای هوا، وجود درختان بلند و غذایی که باید در دسترس آنها باشد، تعیین می‌کند که این دسته از حیوانات در شهر می‌مانند یا نه؟ سیکل حیات در یک اکولوژی همواره در حال کم و ‌زیاد‌شدن است. نهادهای ناظر بین‌المللی پرنده‌نگری دنیا هم همواره وجود گونه‌ها را در پهنه‌های بزرگ خشکی دنبال می‌کنند و اولویت آنها وجود یک نوع پرنده در یک منطقه جغرافیایی و آب و هوایی نیست. در این چرخه بزرگ، همواره پرندگانی وارد می‌شوند و پرندگانی نیز خارج می‌شوند و این کاملا طبیعی است که ورودی‌ها با خروجی‌ها به هیچ وجه برابر نباشند.
به‌گفته این پرنده‌شناس، روزگاری تهران قلمرو پرندگان بزرگ‌بال و بزرگ جثه بود اما طی دهه‌های اخیر بزرگ‌تر از کلاغ در تهران دیده نشده است. در باغ‌های شمال تهران یا حتی پارک‌شهر که در اوج آلودگی‌های صدایی و هوایی قرار دارد، طوطی‌هایی از نوع ملنگ، شاه‌طوطی و حتی طوطی طوق‌صورتی دیده می‌شود. باغ‌های قدیمی و دارای درختان بلند منطقه ری مثل باغ‌طوطی نیز موطن دیگر طوطی‌های تهران است. یا مثلا قمری از گونه‌های مقاوم تهران است که اصالتا در منطقه خراسان زندگی می‌کرده و حالا در بیشتر محل‌های تهران دیده می‌شود. گنجشک‌ها، بلبل‌خرماها و سایر پرندگان نیز در این شهر تردد دارند و به حسب عوامل محیط‌زیستی جمعیت آنها کم و زیاد می‌شود.

واکنش متفاوت پرندگان به آلودگی هوای تهران
مسعود حسینی، عضو دفتر حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست به همشهری می‌گوید:‌ البته تاکنون پژوهشی درخصوص تأثیر آلودگی هوا بر پرندگان شهری صورت نگرفته است که متوجه شویم آیا این معضل منجر به کاهش جمعیت گونه‌های پرندگان در شهر‌ها شده است یا خیر؟ اما به قطع می‌دانیم که تغییرات اقلیمی نمی‌تواند بر کاهش جمعیت و یا جثه این گونه‌ها تأثیرگذار باشد. پرنده‌ای مانند گنجشک که از زمان بیرون‌آمدن از تخم تا زمان بزرگ‌شدن در شهر زیست می‌کند به آلودگی هوا و صدا عادت دارد و نمی‌توانیم بگوییم که این عوامل بر کاهش جمعیت و یا فرار این گونه‌ها از شهر‌ها نقش دارند. در عین حال آلودگی هوا بر پرندگانی که در شهر‌های آلوده زندگی می‌کنند نسبت به انسان تأثیر بیشتری دارد، به‌صورتی که در آزمایش‌های مختلف هنگام کالبدشکافی بدن پرندگان میزان زیادی دوده و ذرات معلق هوا در شش و دستگاه گوارش‌شان مشاهده شده است.

زندگی تضمین‌شده کلاغ‌ها در تهران
یکی دیگر از مواردی که همواره مطرح بوده اینکه کلاغ‌ها هم در حال ترک تهران هستند. بررسی‌های زیست‌محیطی نشان می‌دهد سبک زندگی شهری مردم تهران باعث شده که گونه‌هایی نظیر کلاغ در شهر زیاد شوند و در شرایطی که دشمن طبیعی هم ندارند جمعیت آنها رو به فزونی گذارد. عمر یک کلاغ حسب تغذیه و ژن تا ۲۰ سال می‌رسد اما در طبیعت شاهین و عقاب دشمن کلاغ محسوب می‌شوند درحالی‌که در تهران این گونه‌ها وجود ندارند و اینچنین بر جمعیت کلاغ‌ها افزوده شده است. تغذیه این پرندگان از پسماند‌های شهری هم مزید بر علت شده تا زندگی آنها در تهران تضمین شود و به این ترتیب هیچ‌گاه از جمعیت آنها کاسته نخواهد شد. همچنین جمعیت بلبل‌خرماها نیز در حال افزایش است، این پرنده بومی جنوب کشور، یک گونه مهاجم است که زیستگاه سار و گنجشک خانگی را تهدید می‌کند و بقای گونه‌های دیگر را در طولانی مدت کاهش می‌دهد.



مکث
همه عواملی که زندگی پرندگان در تهران را تهدید می‌کند
 میزان آلودگی صوتی در معابر اصلی تهران براساس آخرین اندازه‌گیری شرکت کنترل کیفیت هوا، بین 65 تا 95 دسیبل است. این میزان بالای صدا که بیش از همه به‌دلیل تردد موتورسیکلت‌ها، کامیون‌ها و خالی کردن بار ساختمان‌های درحال ساخت است، بزرگ‌ترین صدمه را به پرندگان وارد می‌کند. مورد دیگر نیز سروصدای بیش از حد چهارشنبه سوری است که معمولا بیشترین صدمه را به پرندگان کوچک‌جثه وارد می‌کند.

  آلودگی هوا
آلاینده‌های موجود در تهران نظیر ازن و ذرات معلق که به‌طور معمول یک‌سوم روزهای سال را آلوده‌ می‌کنند، اگرچه هنوز این شهر را برای زیست پرندگان نامناسب نکرده‌اند اما صدمه جدی به ساختار تنفسی آنها وارد می‌کنند. پس از این دو آلاینده، اکسیدهای گوگرد حاصل از تردد وسایل نقلیه دیزلی و مازوت‌سوزی صدمه جدی به جوجه‌آوری پرندگان می‌زنند.

 کمبود حشرات
هرچه شهروندان پایتخت با حشرات موذی مشکل دارند، پرندگان این موجودات را دوست دارند و از تجمع زیاد آنها استقبال می‌کنند. سفیدبالک‌ها که طی سال‌های اخیر در برخی ماه‌ها افزایش یافته‌اند، موجب شدند پرندگان غذای مناسبی داشته باشند اما شرایط محیط‌زیست انسانی اجازه نمی‌دهد حشرات در شهر زیاد شوند و این تهدیدی برای غذای پرندگان است.

 کاهش رطوبت
تغییرات دمایی حاصل از تغییر اقلیم، تهدیدی جدی برای پرندگان مهاجر هستند و کوچ آنها به تهران را با مشکل مواجه می‌کنند. این پرندگان برای یافتن محلی که دمای هوایی مناسب‌تری نسبت به زادگاه‌شان دارد، به تهران مهاجرت می‌کنند اما گرمای بیش از حد تابستان و سرمای زمستانی سنگین موجب می‌شود آنها از کوچ به تهران و ماندن در آنجا منصرف شوند و به نقاط دیگر بروند.

 کاهش درختان
طی دهه‌های اخیر هیچ‌چیز بیش از کاهش درختان، زندگی پرندگان تهرانی را تحت‌تأثیر قرار نداده است. این درختان که بیش از همه در باغ‌های قدیمی شهر تمرکز داشتند، در ساخت‌وسازهایی که صورت گرفته، از بین رفته‌اند تا محل زندگی این پرندگان با تهدید جدی مواجه شود. بیشتر آنها با ساخت‌و‌سازهای دست بشر برای زندگی کنار نمی‌آیند چرا که اکوسیستم آنها طبیعت‌پسند است.

 زباله‌های رهاشده
وقتی غذایی که باید یک پرنده برای ادامه زندگی بیابد، سخت پیدا شود، گونه‌های مقاوم به سراغ زباله‌ها می‌روند و در این میان زباله‌های رهاشده در شهر می‌تواند منبعی برای تغذیه آنها باشد. اما اگر این زباله‌ها حاوی مواد سمی مانند پوکه سیگار یا پلاستیک‌ها و آدامس‌های رها شده در شهر باشد، معده آنها با مشکل جدی مواجه می‌شود و خطر مرگ را برای گونه‌های مختلف به دنبال دارد.