گزارش
تورق تاریخ با گشت و‌گذار
روایت‌های خواندنی از بقایای چند میراث فرهنگی پایتخت را از دست ندهید
سحر جعفریان-روزنامه‌نگار
تهران، اعتبار و قدمتِ چند صد سال مرکزیت حکومتی و دولتی را در مساحت خود جای داده است. اعتبار و قدمتی که به نوعی سند دارالخلافه و پایتخت بودن آن محسوب می‌شود. گواه این ویژگی و تحرک مهم شهری در تهران، فراوانی آثار تاریخی و اجتماعی است. آثاری از بنا و اشیا گرفته تا نماد و فرهنگ‌هایی که گرد گذر زمان‌های دور بر آنها نشسته. دقت در هر یک از آنها، گویی تورق تاریخ شهر است.
مدرسه ممنوعه!
شاید بعد از استخوان سبک کردن با زیارت بقعه مقدس امامزاده زید(ع) در بازار تهران وقت آن است که نمای ساختمانی قدیمی و در حال ریزش در محوطه آستان آن‌که میان نرده‌های آهنی زنگ زده محصور مانده، مقابل‌مان قد علم کند. کنجکاو و متعجب، رد تاریخ را بر نمای ساختمان را که گویی وصله جور آن اطراف است، می‌کاوید. قدمت آستان امامزاده باتوجه به تاریخ مندرج در صندوق قدیمی الصاق بر مقبره به سال 902هجری و پیش از دوران سلطنت سلسله صفویه در تهران بازمی‌گردد. از همان سال‌ها ارادت ساکنان تهران سبب شد تا به‌تدریج بر تعداد قبور اطراف آن افزوده و زمین‌های اطراف نیز وقف ایشان شود. سال 1318رضاشاه با هدف تضعیف مذهب، دستور ساخت دبیرستان یا هنرستانی بزرگ در نزدیکی آستان و در زمین‌های وقف شده آن صادر کرد. مساحت اولیه 350مترمربعی ساختمان مدرسه در دوره پهلوی اول و دوم به حدود 8هزار مترمربع رسید! بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، پای سازمان میراث فرهنگی نیز با توجه به دیرینگی ساختمان مدرسه به ماجرای آن باز شد. از سوی دیگر با وجود اما و اگرهای فراوان ساختمان مدرسه از سوی آموزش و پرورش سال 1376 به شرکایی خصوصی فروخته‌شد!
یک تقارن تاریخی
در گذر از میدان حسن‌آباد، این نوشته را به‌خاطر آورید: یکی از نقاطی که سال 1309کلنگ شهرسازی معاصر بر زمینش فرو آمد، چهارراه خاکی حسن‌آباد بود؛ چهارراهی که پس از تقسیم‌بندی‌های ملکی ورثه مستوفی الممالک، از وزرای قاجار، به شکلی سنتی پدید آمده بود و نامش را نیز از پسر همان وزیر قاجاری وام داشت. طبق طرح توسعه بلدیه وقت، آجرهای نسوز4ساختمان منحنی شکل و قرنیه در 4ضلع چهارراه حسن آباد یکی پس از دیگری به سبک معماری رنسانس رو به روی هم قرار گرفتند تا از پی‌شان، متقارن‌ترین میدان پایتخت پدید آید. بر بام هر یک از4ساختمان منحنی، 2گنبد کوچک جای داشت. اوایل دهه 50، تقارن این میدان متقارن در پی مرمت غیراصولی، با تخریب یک از 4ساختمان تاریخی اطراف آن از بین رفت. اوج برهم زدن تقارن از این مجموعه تاریخی نیز یک سال بعد از آن اتفاق افتاد که مسئولان بر جای خالی ساختمان تخریب شده، بنای شیشه‌ای یک بانک را ساختند. سال 1380شهرداری به بازسازی بصری میدان حسن‌آباد با هدف بازگرداندن بخشی از تقارن تاریخی آن پرداخت و سازه‌ای نمایشی شبیه به همان ساختمان‌های منحنی روی نمای شیشه‌ای بانک بنا کرد. سال 1398، حادثه آتش‌سوزی بلای جان تقارن نیم‌بند این میراث تاریخی (ثبت ملی در سال 1377) شد. اگر از احوال مالکان آنها نیز جویا شوید، باید عرض کنیم، ملالی نیست جز تملک خصوصی و دست کوتاه میراث فرهنگی!
سینمایی‌ترین گذر تاریخی، اینجاست
حتی اگر از گذر قدیمی امامزاده یحیی(ع) در خیابان 15خرداد عبور نکرده باشید حتما نام و آوازه تاریخی آن را به گوش و چشم، شنیده و دیده‌اید. گذری خاطره‌انگیز که با گذشت فراز و فرودهای فراوان تاریخی، هنوزهم بنای بیش از 20اثر و مکان تاریخی و ملی در گوشه و کنار کم عرض آن، استوار است. از چنار 900ساله و کهن آستان مبارک امامزاده یحیی(ع) گرفته تا سقاخانه افشار، از میدان باصفای باغ پسته بک در میانه گذر تا کوچه آشتی‌کنان که بسیاری از افراد با هر یک از آنها خاطره‌هایی فردی و جمعی دارند. اما گذر تاریخی امامزاده یحیی(ع) یک ویژگی جذاب و افزوده دیگر هم دارد که شاید کمتر در موردش گفته یا شنیده شده باشید و آن اینکه با توجه به بافت فرهنگی و شهری کمتر دست خورده و نیز پابرجایی اماکن سرشناس و بناهایی با معماری سنتی در آن تا به امروز مورد توجه و علاقه بسیاری از تهیه کنندگان، کارگردانان و گروه‌های هنری مختلف بوده است. گذری که بسیاری از فضاهای عمومی و همچنین عمارت‌های تاریخی آن، لوکیشن فیلم‌ها و محصولات سینمایی مهم و دارای ارزش نوستالژی بوده و به همین سبب عنوان سینمایی‌ترین گذر پایتخت را کسب کرده است.
