آب‌هایی که راه خود را گم کرده‌اند

فرزاد سپهر | روزنامه‌نگار:

«اینجا ونیز نیست. میدان مرکزی همدان است!» این جمله پس از باران‌های تند و رگبارهای خردادماه همدان به کنایه و طنز در شبکه‌های مجازی دست به دست شد که جدای از شوخی با میدان و شهر ونیز، از آبگرفتگی شدید محوطه‌های پیرامونی میدان امام (ره) خبر می‌داد. میدان به تازگی برای عبور عابران پیاده تغییر کاربری پیدا کرده و به جای آسفالت سنگفرش شده است. محوطه مرکزی میدان نیز قرار است به شکل سایت‌موزه برای نمایش آثار باستانی کشف‌شده ساخته شود. 
دلیل اینکه باران‌های تند خردادماه ساخت‌وساز در میدان را با چالشی جدی مواجه کرد، نبود راهی برای جمع‌آوری آب‌های سطحی است. در شبکه‌های مجازی، فیلم جارو کردن کف مغازه برای جلوگیری از ورود آب باران را بارها کاربران همدانی پخش کردند و به دست دیگر هموطنان رسید. هر قدر بر شدت بارش‌های مقطعی اضافه شد، میزان آبگرفتگی معابر و پیاده‌راه‌ها نیز بیشتر شد. 
در طراحی شهری و برنامه‌ریزی برای مسیر پیاده‌راه‌ شدن این میدان، باید فکری برای جمع‌آوری آب‌های سطحی می‌شد. نکته مهم، نداشتن برنامه برای جمع‌آوری آب‌های سطحی است. 

جوی راهی برای هدایت آب‌های سطحی است که در کوچه‌ها و خیابان‌ها جمع می‌شود و به سمت رودخانه‌های جاری هدایت می‌شود. همدانی‌ها این مثل را دارند: «راه جوقِ آب را نبند که سیل می‌واره!» یعنی اگر راه جوی آب را ببندی، سیل راه می‌افتد. شهرداری همدان از سال‌های پیش از انقلاب با سرپوشیده کردن رودخانه‌های جاری در شهر راه را برای به وجود آمدن سیل و سیلاب هموار کرد. یکی از اولین رودخانه‌های پوشیده‌شده در همدان، رودخانه آلوسجرد منشعب از دره مرادبیک همدان بود. 

این رود در مسیر میدان بعثت سابق، میدان جهاد یا میدان دانشگاه و در امتداد بین‌النهرین حرکت می‌کرد و بعد به کولانج می‌رسید. خیابان بین‌النهرین که نام خود را از همین رود گرفته است و هنوز هم به این نام خوانده می‌شود در اصل مسیری برای رفت‌وآمد شهروندان در دو طرف رودخانه بود که با پل‌هایی در طول مسیر مرتبط می‌شد. روی این رودخانه پوشیده شد. 
در مسیر خیابان جهاد یا جهان‌نما، زیرگذر بعثت ساخته شد تا مسیر آب‌های جاری در لایه‌های زیرین خاک بسته شود و هنگام ساخت مشکلاتی برای زمین‌های نزدیک به مسیر مسدودشده به وجود آورد. این مشکلات که نتیجه بسته ‌شدن مسیر آب‌های جاری است هنوز وجود دارد. 

اواسط دهه 80 و اوایل دهه 90 شهرداری کار پوشاندن رودخانه‌های همدان را با جدیت پیگیری کرد که نتیجه آن وضع امروز شد. بنابر گفته‌ها و شنیده‌های قدیمی مردم همدان، گویا باید هر 50 سال منتظر سیلی ویرانگر در همدان بود که به سیل 50 ساله معروف است. مردم همدان از 2 عامل باد و باران همیشه واهمه دارند. «همدانِ وَر واد مانده!» به این معناست که شهر در باد رها شده است. حکایت سیل و باران هم به همین شکل گفته می‌شود. بیشتر معابر و کوی‌های شهر و خانه‌های شهروندان همدانی در دهه‌های گذشته قنات و چشمه داشت و در شهرسازی جدید این چشمه‌ها و قنات‌ها کور شده است. رودخانه‌های همدان آبریز جوی‌های کوچکی بود که در نهایت به سد اکباتان می‌رسید. حال با پوشاندن رودخانه‌ها و کور شدن قنات‌ها و چشمه‌های متعدد در برابر بارش باران ناتوان شده‌ایم. 

زنده‌یاد سهراب سپهری، شاعر و نقاش معاصر، از گِل نکردن آب در شعر خود می‌گوید. با این شرایط باید گفت آب را به حال خود ول کرده‌ایم! آب باران، آب چشمه‌ها و قنات‌های همدان و آب رودخانه‌های سرچشمه‌گرفته از الوند خود را راه گم کرده‌اند.