پدرخوانده کودتا

رضا عمویی-روزنامه‌نگار

مردادماه، یکی از پرحادثه‌ترین و سرنوشت سازترین مقاطع تاریخ ایران است. صدور فرمان مشروطیت در سال1285، عزل محمدعلی شاه قاجار در سال1288 و کودتای نفتی در سال1332 همگی رویدادهای سرنوشت‌سازی‌ هستند که هرکدام در مرداد ماه، مسیری نو را در تاریخ ایران گشودند. در این میان گلوله‌های تانکی که ظهر 28مرداد1332 در خانه محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت ایران فرود آمدند تا او را از نخست‌وزیری خلع کنند، هنوز نتوانسته حجت لازم و کافی برای کودتا نامیدن تحولات 28مرداد، برای اندک شماری از مورخان باشد. گروه اندکی از مورخان هستند که تحولات 28مرداد را نه کودتای انگلیسی، بلکه روند جاری برکناری نخست‌وزیر براساس قانون اساسی مشروطه می‌دانند. اما خبر بد برای آن اندکی که 28مرداد را کودتا نمی‌دانند، این است که به تازگی خودِ انگلیسی‌ها اعتراف کرده‌اند که آنچه در 28مرداد ماه1332 در ایران رخ داد، یک کودتای واقعی بود.

وقت اعتراف است!      
هفته گذشته دیویو اوون، وزیر خارجه اسبق انگلیس در گفت‌وگویی که با روزنامه گاردین در آستانه هفتادمین سالگرد کودتای 28مرداد1332 داشت، گفت که پذیرش نقش رهبری انگلیس در کودتای 28مرداد به اعتبار انگلیس کمک خواهد کرد. اوون که از اسفندماه 1355 تا اردیبهشت 1358 سکان وزارت خارجه لندن را در دست داشت، 7 دهه پس از کودتای 28مرداد به رهبران انگلیس توصیه کرده که به مانند آمریکا نقش خود در کودتای 1332 را بپذیرند و اعتراف کنند که در آن زمان اشتباه کردند. پیش تر مادلین آلبرایت، وزیرخارجه وقت آمریکا در دولت بیل کلینتون در سال۱۳۷۸ به نقش آمریکا در کودتای ۲۸مرداد اشاره کرده بود؛ هرچند آلبرایت بابت این دخالت آمریکا در کودتا عذرخواهی نکرده است. با این حال از میان وزیران خارجه سابق و حال انگلیس، دیویو اوون، نخستین وزیرخارجه انگلیس است که به‌صورت روشن و واضح از لفظ «کودتا» برای تحولات 28مرداد1332 استفاده کرده و نقش انگلیس در آن کودتا را تأیید کرده است.

فقط ایران نبود!
در عین حال کودتای 28مرداد1332 در ایران، نخستین و آخرین مداخله لندن برای انجام کودتا در دیگر کشورها نبود، بلکه براساس منابع تاریخی، انگلیسی‌ها پس از پایان جنگ جهانی دوم تاکنون حداقل 43کودتا، دخالت نظامی و عملیات‌های اطلاعاتی محرمانه را برای براندازی دولت‌های مختلف در سراسر جهان طرح‌ریزی کرده‌اند که البته همه آنها نیز به نتیجه نرسیده است. این تعداد مداخله و کودتا را گاردین در گزارشی تأیید کرده است. همکاری بریتیش پترلیوم و MI6 در سرنگونی دولت «ایاز مطلب اوف» در سال1992 و سال بعد سرنگونی دولت «ائلچی‌بیگ» در جمهوری آذربایجان، طرح ریزی کودتای2001 علیه صدام در عراق، عملیات اطلاعاتی برای قتل پاتریس لومومبا در سال1961 در کنگو، همکاری با آمریکا برای کودتا علیه نخستین رئیس‌جمهور غنا در سال1966 و... ازجمله مداخلات مستقیم سیاسی و مشارکت انگلیس در کودتای دیگر کشورها به‌شمار می‌رود.

پرده‌برداری از جاسوس انگلیسی در کودتا    
هنوز نقش همه عوامل انگلیس در کودتای 28مرداد به‌طور کامل مورد بررسی جامع قرار نگرفته است. گزارش‌های پراکنده‌ای درباره عوامل انگلیسی کودتا وجود دارد. ازجمله روزنامه گاردین در گزارشی جدید به جاسوسی به نام نورمن داربی‌شایر اشاره می‌کند که از سوی MI6 به‌عنوان مسئول عملیات ایران در نظر گرفته شده بود؛ چرا که به زبان فارسی تسلط داشت و بیشتر از یک دهه را در ایران گذرانده بود. در این گزارش گفته شده که داربی‌شایر از «نیکوزیا»، پایتخت قبرس عوامل خود را برای راه‌اندازی تظاهرات‌ خیابانی جمع‌آوری کرد. براساس این گزارش، اگرچه کودتا در مراحل اولیه با طرح ریزی سازمان جاسوسی آمریکا موسوم به سیا با شکست مواجه شد، اما داربی‌شایر میدان را خالی نکرد و به ابتکار خود اوباش اجاره‌ای را فراخواند و جریان را به نفع لندن در خیابان‌های تهران تغییر داد. اگرچه عمده افسران ارشد MI6  در مدارس دولتی انگلیس تحصیل کرده بودند، اما داربی‌شایر پسر مردی سبزی‌فروش، ولی با پشتکار بود.