سینمای مذهبی
تصویر عاشورا بر پرده نقره‌ای
نگاهی به فیلم‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم به واقعه عاشورا پرداخته‌اند
علی هاشمی
مرداد امسال مقارن با ماه پیروزی خون بر شمشیر بود. سینمای ایران در سال‌های پس از انقلاب چند باری واقعه عاشورا را بر پرده نقره‌ای به تصویر کشیده و کوشیده عظمت این رخداد تاریخی را بازتاب دهد. برخی فیلم‌ها به‌طور مستقیم و برخی دیگر به‌طور ضمنی به واقعه عاشورا پرداخته‌اند. تعدادی از فیلم‌های عاشورایی را در این گزارش معرفی کرده‌ایم.
روز واقعه (۱۳۷۳)
کارگردان: شهرام اسدی بازیگران: علیرضا شجاع نوری، لادن مستوفی، عزت الله انتظامی، جمشید مشایخی، مهدی فتحی، سعید نیک‌پور، محمدعلی کشاورز، حسین پناهی و ژاله علو
داستان: جوانی نصرانی به نام عبدالله که تازه اسلام آورده است، در جریان عروسی خود با راحله، دختر زید، ندایی می‌شنود که او را به یاری فرامی‌خواند. عبدالله به‌دنبال این ندا بیابان به بیابان و واحه به واحه تا کربلا می‌تازد که عصر روز عاشورا است؛ زمانی که «حقیقت» را در زنجیر، پاره پاره بر خاک را بر سر نیزه می‌بیند.
فیلم « روز واقعه» در سیزدهمین جشنواره فیلم فجر برنده 5سیمرغ بلورین شد. شهرام اسدی در گفت‌وگو با ماهنامه فیلم درباره فیلمنامه این فیلم گفته: «به جرأت می‌گویم و بارها گفته‌ام که روز واقعه از معدود فیلمنامه‌هایی است که در ایران نوشته شده که نقص ندارد و کامل است. روابط محکم، شخصیت‌های کامل و بی‌نقص و بسیار استوار و متین و قائم به ذات دارد. وقتی فیلمنامه را دست گرفتم، حتی معنای خیلی از واژه‌ها را نمی‌دانستم؛ اما رفتم به بوشهر و خوزستان و لابه‌لای کتاب‌ها تحقیق کردم.» او علاقه‌اش به ساخت این فیلم را چنین توضیح داده: «من هم دوست دارم یک جهان‌بینی و فکر و پیام را تعقیب کنم. از فکر و مایه شرح مظلومیت به‌عنوان یک شاخصه مضمونی خوشم می‌آید و آن را تعقیب می‌کنم و این درونمایه را دوست دارم.»
افق (1367)
کارگردان: رسول ملاقلی‌پور
بازیگران: جهانبخش سلطانی، سیدجواد هاشمی و سیدعلی سجادی‌حسینی
داستان: گروهی از غواصان بسیج و سپاه پاسداران برای انهدام سکوی الامیه تجهیز می‌شوند. رزمنده‌ای به نام نصرت به تنهایی به مأموریت شناسایی و عکسبرداری از اسکله می‌رود. همرزم او، احمد که می‌داند نصرت بیمار است به‌دنبال او روان می‌شود. آنها به محاصره دشمن درمی‌آیند. احمد، نصرت را فرار می‌دهد و خود دستگیر و شهید می‌شود. با اطلاعاتی که نصرت در اختیار رزمندگان قرار می‌دهد، اسکله الامیه منهدم می‌شود.
پرواز در شب (1365)
کارگردان: رسول ملاقلی‌پور
بازیگران: فرج‌الله سلحشور، جعفر دهقان، سیدجواد هاشمی و تاجبخش فناییان
داستان: یک گردان از نیروهای ایران در محاصره ارتش دشمن قرار می‌گیرد و ارتباط آن با قرارگاه مرکزی قطع می‌شود. 4نفر از رزمندگان گردان انتخاب می‌شوند تا برای درخواست کمک، خود را به قرارگاه برسانند. از آن میان 3 تن شهید می‌شوند و یکی خود را به قرارگاه می‌رساند. فرمانده گردان نیز برای تهیه آب آشامیدنی سربازان زخمی محاصره دشمن را می‌شکند، اما شهید می‌شود. قوای کمکی سر می‌رسد و پس از مقابله با دشمن بقیه افراد گردان را نجات می‌دهد.
سفیر (1361)
کارگردان: فریبرز صالح
بازیگران: فرامرز قریبیان، عزت‌الله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، محمدتقی کهنمویی و کیومرث ملک‌مطیعی
داستان: قیس ابن‌مسهر، نماینده امام(ع)، با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود. در راه به‌دست راهداران ابن‌زیاد، والی کوفه، دستگیر و به زندان افکنده می‌شود. قیس پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و در زندان زندانیان را بر ضد‌زندانبان‌ها می‌شوراند. حسین ابن نمیر، فرمانده راهداران، قیس را به زندان ابن‌زیاد در کوفه منتقل می‌کند. ابن‌زیاد به پیشنهاد مشاورش، خالد، از قیس می‌خواهد که در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید که امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس می‌پذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی می‌کند. ابن‌زیاد که به خشم آمده، او را از فراز ارک به زیر می‌اندازد.
تولید سفیر در زمان جنگ کار سختی بود. فریبرز صالح در گفت‌وگویی با ماهنامه فیلم در سال ١٣۶۲ درباره مشکلات ساخت فیلم سفیر گفته بود: «من آن همه سیاهی لشکر را با چنگ و دندان نگه داشتم و مدام دلهره این را داشتم که مبادا فردا نیایند. لباس‌هایشان را در می‌آوردند و به گوشه‌ای می‌انداختند و روز بعد نمی‌دانستند که دیروز چه لباسی را برتن داشته‌اند و ما باید حواسمان جمع می‌بود. سی تا اسب، با گدایی فراهم کردیم و هراس اینکه قبل از پایان کار، آنها را از ما بگیرند، آسوده‌مان نمی‌گذاشت. محل مناسب برای فیلمبرداری وجود نداشت و گاهی 2 محل فیلمبرداری 700کیلومتر با یکدیگر فاصله داشت، زیرا امکان دکورزدن نداشتیم. به هر نهادی برای درخواست کمک انسانی و تجهیزات می‌رفتیم درگیر جنگ بود. طول مدت فیلمبرداری ما هفت‌ماه و نیم بود که از این مدت، سه‌ماه و نیم به‌دلیل نداشتن امکانات در حال حمل‌ونقل و رفت‌وآمد بودیم.»
به خاطر هانیه (1373)
کارگردان: کیومرث پوراحمد
بازیگران: مهوش افشارپناه، رحیم هودی، علی قربانی و مهدی فقیه
داستان: ناخدا علو با 14 مرد دیگر برای صید به دریا می‌روند ولی همه به جز ناخدا، صید دریا می‌شوند و مردم ناخدا را مسبب مرگ عزیزانشان می‌دانند و به او و خانواده‌اش حمله می‌کنند و در این بین دختر خردسال ناخدا هانیه فلج می‌شود. ناخدا و خانواده‌اش تنگک را ترک می‌کنند و به بوشهر می‌روند. ناخدا علو نذر کرده که شب دهم محرم تا صبح دمام بزند تا هانیه شفا یابد اما مرگ امانش نمی‌دهد. پس از ناخدا پسر او تصمیم می‌گیرد تا نذر پدر را ادا کند تا شفای خواهر را بگیرد اما برای دمام‌زدن مشکل پیدا می‌کند. او در محرم مأمور می‌شود به تنگک برود و گهواره مراسم محرم را به بوشهر بیاورد. در تنگک، بشیرو را آزار می‌دهند اما او با شهامت بسیار گهواره را به مقصد می‌رساند. او که به فکر دمام‌زدن تا صبح است، اتفاقی در انبار زائر خذر که وسایل محرم در آنجا نگهداری می‌شود زندانی می‌شود و بدین‌ترتیب موفق می‌شود که به دمام دست یابد و تا صبحدم دمام بزند و بدین‌ترتیب نذرش را ادا می‌کند.
این فیلم باورهای مذهبی مردم خطه جنوب را به تصویر می‌کشد. رابطه میان ادای نذر درشب دهم محرم و سلامت هانیه تمثیلی( دختر خردسال اصلی فیلم) از ریشه‌داربودن باورهای مذهبی در میان مردم این خطه است.
رستاخیز (1391)
کارگردان: احمدرضا درویش
بازیگران: آرش آصفی، پوریا پورسرخ، حسن پورشیرازی، فرهاد قائمیان، بابک حمیدیان، بهنام تشکر و انوشیروان ارجمند
داستان: بعد از مرگ معاویه پسر ابوسفیان، یزید بن معاویه خود را خلیفه مسلمین می‌خواند و به فرماندار مدینه نامه می‌نویسد که از امام‌حسین(ع) بیعت بستاند. بکیر بن حر که به‌عنوان پیک مخصوص دربار یزید‌بن معاویه برگزیده شده‌است مأمور رساندن نامه یزید‌بن معاویه به مدینه می‌شود. او که جوانی چابک و پرانرژی است و در تکاپوی حقیقت است در مدینه متوجه می‌شود که حامل نامه‌ای است که در آن به کشتن امام حسین (ع)فرمان داده شده‌است. بکیر در مکه با اندیشه‌ها و خط فکری امام‌حسین (امام شیعیان) آشنا می‌شود. مردم کوفه با فرستادن نامه‌های بسیار زیاد، امام را به کوفه دعوت کرده‌اند تا در قیام ضد‌یزید وی را یاری کنند. حر ابن یزید ریاحی به همراه بکیر و 2هزار سوار از سوی عبیداله بن زیاد مأمور می‌شوند به سمت کاروان امام‌حسین که به سمت کوفه در حرکت هستند بروند. کاروان امام‌حسین در شماری اندک در کربلا به محاصره هزاران نفر از لشکریان یزید درمی‌آیند. در این میان حُر و پسرش که سخنان حسین‌ابن‌علی را شنیده و به اشتباه خود پی برده‌اند، تصمیم می‌گیرند که به اردوی حسین ابن علی پناه ببرند و همراه او شهید می‌شوند.
«رستاخیز» تمرکزش بر واقعه کربلاست و به همین دلیل حساسیت‌های زیادی روی اکران آن وجود داشت. در نهایت فیلم هرگز نتوانست اکران شود و یکی دو سال پیش اکران آنلاین آن صورت گرفت. کمال تبریزی درباره فیلم روز رستاخیز گفته: «این فیلم از تکنیک خوبی برخوردار بود و فرم خوبی داشت. اما فکر می‌کنم یک مقدار فیلم در موقعیت فرم باقی‌مانده بود و دلیلش هم این است که مضمونی پیچیده و عمیق داشت. حالا حالاها تجربه زیادی باید اتفاق بیفتد در عرصه سینما تا این مضمون به‌طور کمال و تمام بیان شود؛ یعنی حق مطلب ادا شود. فکر می‌کنم این راهی است که با فیلم سینمایی روز واقعه شروع شده، البته کارهای پراکنده‌ای در این زمینه انجام شده است و حالا سینماگران باید در این زمینه قدم‌های بیشتری بردارند و کار بیشتری بکنند تا به این مفهوم که خیلی عمیق است و در ذات فرهنگ ایرانی وجود دارد، دست پیدا کنند و کارهای بهتری ساخته شود.»
عصر روز دهم (1387)
کارگردان: مجتبی راعی
بازیگران: هانیه توسلی، احمد مهران‌فر، آفرین عبیسی و سلیمه رنگزن
داستان: دکتر مریم شیرازی با گروهی از پزشکان هلال احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می‌شود و تصمیم به جست‌وجو برای یافتن خواهر گمشده‌اش می‌گیرد.
در ظاهر مریم به‌دنبال خواهر گمشده‌اش است، اما در بطن داستان مریم هویت خود را در عصر عاشورا باز می‌یابد. این فیلم داستان مراسم و آیین عاشورا در کربلا و نجف را در دل داستانی ملودرام مستند می‌کند و در فضاسازی بسیار موفق ظاهر می‌شود.
هیهات (1394)
کارگردانان: هادی نائیجی، دانش اقباشاوی، روح‌الله حجازی و هادی مقدم‌دوست
بازیگران: حامد بهداد، بابک حمیدیان، مینا ساداتی، آلا نجم، خسرو شهراز و بهاران بنی‌احمدی
داستان: این فیلم 4 اپیزودی با درونمایه‌ای مذهبی و اعتقادی، سعی در نمایش چهار گوشه از ارتباط مردمان معاصر با فرهنگ‌ومنش عاشورایی دارد.
محمدرضا شفیعی، تهیه‌کننده «هیهات»، درباره این فیلم گفته: «هیهات حاصل دغدغه شخصی این چهار نفر است، هرچند که از همان اول قرار نبود یک اثر سینمایی باشد ولی بعد از جلسات متعدد تصمیم گرفتیم تا آن را تولید کنیم. این فیلم از میان ایده‌هایی که طی جلساتی که در بازه زمانی ۴ ماهه میان ما 5نفر تشکیل شد، شکل گرفت و با تفاهم و همدلی خوبی که میان هر ۴ کارگردان کار وجود داشت، تصمیم بر این شد تا این اثر را با محوریت عاشورا و حضرت‌سیدالشهدا(ع) تولید کنیم. در تولید «هیهات» همه عوامل به یک مرامنامه اخلاقی متعهد بودند و از همان ابتدای تولید این فیلم میان4 کارگردان روحیه همکاری وجود داشت و تلاش هیچ‌کس برای آن نبود که اثرش نسبت به آثار دیگران بهتر شود. برای مثال در آخرین روزهای مانده به آغاز فیلمبرداری من تصمیم گرفتم تا یکی از اپیزودها را به‌طور کامل حذف کنم ولی فردی که ایده او حذف شده بود نه‌تنها ناراحت نشد بلکه در کنار 3 نفر دیگر تلاش کردند تا ایده و داستانی جدید پیدا کنند که بخش چهارم کار نیز به کیفیت دیگر بخش‌ها و بموقع تولید شود.»
در همینه زمینه :
