مدیریت در عرصه‌های چمن‌کاری از نیاز تا اقتضا

فرهاد خسروانی*

کم‌آبی و تأثیر آن بر فضای سبز شهری امری است که تبعات آن بیش از گذشته در حال آشکار شدن است. از این‌رو مسئله تامین آب برای فضای سبز به‌ویژه در ماه‌های گرم سال به یکی از دغدغه‌های مدیریت شهری در کلانشهر تهران تبدیل شده است. یکی از اقدامات در این زمینه، مدیریت مصرف آب از طریق جایگزینی پوشش گیاهی پرنیاز با گیاهان کم‌نیاز است. اما تغییر در الگوهای کاشت موجود در فضاهای سبز و سازگار کردن آنها با شرایط جدید امری است که به‌سادگی امکان‌پذیر نیست. چرا که فضای سبز موجود در طول چندین دهه و براساس شرایط حاکم بر اقلیم و منابع آبی در دسترس طراحی و احداث شده است. مطابق با پژوهش و تجارب موجود در ارتباط با مصرف آب در انواع مختلف الگوهای کاشت، مصرف بالای آب در عرصه‌های چمن‌کاری شده امری بدیهی و تأیید شده است.
چمن به‌عنوان بخشی از فضای سبز شهر و پوشش گیاهی شهری از ابعاد مختلف، دارای کارکردها و ارزش است. از منظر اجتماعی و فرهنگی، چمن‌زارها یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین زیرساخت‌های سبز شهری هستند.
براساس مطالعات انجام شده فارغ از روش آبیاری، هر مترمربع فضای چمن کاری شده تقریبا 1.8برابر هر مترمربع فضای درختکاری شده، آب مصرف می‌کند. این میزان برای مقایسه چمن با پرچین (درختچه) حدود 1.2برابر است. با اینکه نیاز آبی چمن به شکل معنا‌داری بیشتر از سایر تیپ‌های گیاهی است، اما در این میان نحوه آبیاری (عوامل انسانی و فنی) در میزان مصرف آب نقشی تعیین‌کننده دارد.
اصلاح روش آبیاری یکی از روش‌های مهم کاهش مصرف آب در سطوح چمن‌کاری شده است. با اصلاح روش آبیاری– نظیر استفاده از آبیاری قطره‌ای زیرسطحی- می‌توان حداقل به میزان 25درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کرد. علاوه بر آن استفاده از مواد سوپرجاذب، صرفه‌جویی آب را تا 50درصد ممکن می‌کند. براساس نتایج پژوهش‌های انجام شده می‌توان بدون تغییر در نوع گونه چمن و یا تغییر در سیستم آبیاری، تنها با تغییر در برنامه آبیاری به میزان 20درصد در مصرف آب صرف‌جویی کرد، بدون آنکه در کیفیت چمن تغییری ایجاد شود. پژوهش‌های مختلفی که در زمینه مقاومت انواع گونه‌های چمنی و غیرچمنی نسبت به تنش خشکی و کیفیت‌های مختلف آب صورت گرفته است نشان می‌دهد نوع گونه و نحوه آبیاری تأثیر مستقیمی بر کاهش مصرف آب در چمن‌کاری‌ها دارد. از طرفی تجارب سایر کشورها به‌ویژه ایالات متحده آمریکا و استرالیا در حوزه جایگزینی و حذف چمن عموماً معطوف به چمن‌کاری‌های خصوصی است نه عرصه‌های چمن‌کاری شده در بوستان‌ها و فضاهای سبز عمومی.
در بند چ ماده ٢١ برنامه دوم پنج‌ساله توسعه شهر تهران که در سال ١٣٩٢ به تصویب رسیده، شهرداری تهران موظف شده است توسعه فضای سبز شهری با تأکید بر استفاده از گیاهان بومی کم‌نیاز به آب، مواد غذایی سازگار با شرایط آب و هوای مناطق مختلف شهر تهران و مقاوم در مقابل آلودگی‌های زیست‌محیطی با هدف افزایش کیفیت و کاهش هزینه‌های نگهداری فضاهای سبز شهری و افزایش احجام سبز شهری (با اولویت استفاده از درخت و درختچه) در مقایسه با سطوح سبز از قبیل چمن‌کاری‌ها را در دستور کار قرار دهد.
در این راستا سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران از سال ١٣٩٣ بخشنامه‌ها و ابلاغیه‌هایی را به‌منظور کاهش سطوح چمن‌کاری و کاهش مصرف آب خطاب به مناطق ٢٢‌گانه شهر تهران ارائه کرده است. همچنین در تاریخ 10/02/1401به پیشنهاد سازمان بوستان‌ها و فضای سبز، برنامه‌هایی تحت عنوان برنامه 5ساله تشویقی، اجرای کاهش سطوح چمن‌کاری با قید فوریت از طریق معاونت خدمات شهری شهرداری تهران به مناطق 22گانه ابلاغ شده است. بر این اساس مقرر شده است سطوح چمن‌کاری فضاهای سبز شهر تهران از 1740هکتار موجود در سال 1401به 838 هکتار در سال 1405برسد که این امر نشان‌دهنده کاهش حدود 52درصدی سطوح چمن‌کاری در این بازه زمانی خواهد بود، اما با این حال بررسی آمار نشان می‌دهد از ابتدای سال 1396تا سال 1400میزان کاهش کلی سطوح چمن‌کاری در سطح شهر تهران تنها حدود 5درصد بوده است؛ بدین معنی که طی این سال‌ها مساحت چمن‌کاری‌ها در مناطق 22گانه از 1809هکتار به 1723هکتار کاهش یافته است.
نظرسنجی از شهروندان، مدیران شهری و متخصصان نشان می‌دهد که در شهر تهران در فضاهایی که کارکرد اجتماعی چمن مدنظر است ازجمله بازی کودکان و خاطره‌سازی، تفریحات و ورزش‌های مردمی و یا گردش‌های دسته‌جمعی، حتماً به‌وجود چمن نیاز است و در این فضاها امکان جایگزینی چمن با هیچ‌گونه گیاهی وجود ندارد و مدیران شهری موظف هستند برای این عرصه‌ها که خیلی هم وسیع نیست، آب را با استفاده از منابع آب خام یا پساب‌های تصفیه شده فاضلاب شهری تأمین کنند.
نتیجه پژوهش صورت گرفته در مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران حاکی از آن است که حذف چمن‌کاری‌های غیرضروری و جایگزینی آن با گیاهان کم‌آب همراه با اصلاح وضعیت آبیاری بهترین راهبرد ممکن برای مدیریت عرصه‌های چمن‌کاری است. بر این اساس، چمن‌کاری‌های غیرضروری شامل عرصه‌هایی است که چمن‌کاری در آنها کمکی به کارکرد بهتر فضای سبز از نظر عملکردی، اکولوژیکی و تفرجی نمی‌کند و یا حتی در مواردی می‌تواند برای سایر تیپ‌های گیاهی آسیب‌رسان باشد که می‌توان بنا به شرایط و موقعیت با گیاهان پوششی دیگر جایگزین کرد.