«نخل‌» باشکوه

محمود مولایی- روزنامه نگار

نخل‌برداری در یزد یک سنت دیرینه است. نخل، نماد ‌ چوبی بزرگی است که در ایام سوگواری امام حسین(ع) و به‌ویژه در روز عاشورا حمل می‌شود. این آیین از دوران صفویه در یزد برگزار شده و همچنان یکی از نمادهای مهم این استان در عزاداری ایام محرم است. سازه نخل ابعاد بزرگ و وزن بسیار سنگینی دارد و در حال حاضر ساخت نخل در یزد فقط به‌دست معدود نجارانی که هم فضای کارگاهی بزرگ و هم مهارت کافی در ساخت این سازه دارند، صورت می‌گیرد. نخل امیرچخماق در مرکز شهر یزد قدیمی‌ترین نخل چوبی ایران و جهان محسوب می‌شود که در روز عاشورای 6سال پیش بعد از نزدیک به 70سال به حرکت درآمد. اکنون نخل امیرچخماق به‌ندرت به حرکت درمی‌آید و اغلب در حسینیه به نمایش گذاشته می‌شود؛ این در حالی است که سنت ساخت نخل در یزد پابرجاست و هنوز افرادی هستند که پایبند به این سنت با ساخت نخل، مراسم‌ عظیم عزاداری حسینی را برگزار می‌کنند.

بزرگ‌ترین نخل
حسینیه اعظم مهریز در یزد بزرگ‌ترین نخل چوبی یزد را در اختیار دارد. 25سال پیش نخل حسینیه اعظم شکست و با اینکه تلاش بسیاری برای بازسازی آن صورت گرفت، اما بی‌نتیجه ماند. برای همین متولی حسینیه تصمیم گرفت نخل جدیدی بسازد. «حاج محمود زارع» یکی از نجاران ماهر یزد را برای ساخت نخل به حسینیه اعظم دعوت کرد تا زمینه ساخت بزرگ‌ترین نخل چوبی استان فراهم شود. زارع در این‌باره به همشهری می‌گوید: «برای ساخت یک نخل تمام چوب کار را شروع کردیم. از آنجایی که ساخت نخل فضای بزرگ کارگاهی می‌خواهد، هر نجاری نمی‌تواند نخل بسازد. یک نجار ماهر در یزدهست که به‌خوبی می‌تواند نخل بسازد و ما تصمیم گرفتیم نخل در خود حسینیه ساخته شود.»
حسینیه اعظم 13هزار مترمربع فضای باز دارد و بدین‌ترتیب، عملیات ساخت نخل شروع شد. به‌گفته متولی این حسینیه، نخل با چوب چنار ساخته می‌شود: «برای تهیه چوب چنار و انتقال آن به حسینیه از 4تریلی استفاده و چوب‌ها را در حسینیه به هم متصل  و بعد با جرثقیل سازه نخل را بنا کردیم که روز سختی هم بود؛ زیرا در یک لحظه خود جرثقیل بلند شد و نزدیک بود واژگون شود، اما خدا را شکر به خیر گذشت.»

150سال قدمت
عباس ابویی، استاد دانشگاه و یکی از مداحان حسینیه اعظم مهریز محسوب می‌شود. او به همشهری می‌گوید: «نخلی در حسینیه امیرچخماق یزد است که چیزی حدود 150سال قدمت دارد. این نخل یکی، دو دفعه‌ای آتش گرفت و اینکه چه‌کسی چنین کاری را کرد، مشخص نیست، اما دوباره این، نخل بازسازی شد.» او ادامه می‌دهد: «نقل است که نخل حسینیه امیر چخماق را اجازه نمی‌دادند، بلند کنند و مردم را از این کار منع کرده بودند.
در زمان رضاشاه اهالی روستای محمدآباد یزد جمع شدند و بعد از بازسازی و سیاه‌پوش کردن نخل، در‌ ماه محرم نخل‌برداری کردند. برای همین هنوز هم این سنت دیرینه مانده است که نخل مرکز یزد را باید اهالی محمدآباد هر ساله آذین‌بندی کرده و نخل‌برداری کنند.»

چوب چنار
نخل حسینیه اعظم با روش خاصی ساخته شده است. بدین‌ترتیب که روی بنای نخل منبت و معرق‌کاری صورت گرفته و ورقه‌های آهن و فولاد نیز روی نخل کار شده است؛ به طوری‌که روی ورق‌ها نیز حکاکی صورت گرفته و برای مقاوم ماندن سازه با پیچ و مهره به هم متصل شده‌اند. محمود زارع می‌گوید: «چوب‌هایی که زیر نخل قرار گرفته و مردم روی شانه خود قرار می‌دهند، همه چوب چنار و هر یک 15متر طول دارد؛ یعنی از 12تا 15متر پایه‌های نخل است. خود نخل 4ستون بزرگ دارد که ارتفاع هر کدام 13متر است.» او ادامه می‌دهد: «امسال یک خودرو به نخل برخورد کرد و سبب شکستن یک چوب شد که در ایام محرم آن را تعویض کردیم.   نخل‌برداری کار بسیاری دشواری است؛ زیرا هنگامی که مراحل ساخت نخل حسینیه اعظم به پایان رسید، وزن سازه نزدیک به 15تن بود.» متولی حسینیه یادآور می‌شود: «به‌دلیل اینکه هنوز چوب‌ها نم داشتند، وزن نخل بسیار زیاد بود؛ البته الان هم وزن نخل 7تا 8تن است.» زارع درباره اینکه چند نفر نخل را در مراسم نخل‌برداری حمل می‌کنند، می‌گوید: «در گذشته 50، 60نفر این نخل را حمل می‌کردند، اما حالا تا 200نفر به‌صورت فشرده می‌توانند این نخل را حمل کنند. در واقع جوان‌های قدیم با 50، 60نفر هم می‌توانستند این نخل را حرکت دهند و بقیه عزاداران جلوی نخل «حسین...حسین» گویان حرکت می‌کردند. در حال حاضر اما نزدیک به 150نفر مسئولیت حمل نخل را بر‌عهده می‌گیرند.»

نگهداری از نخل
از‌ آنجایی که این نخل در فضای بیرونی حسینیه اعظم نگهداری می‌شود، سازه فرسوده می‌شود. زارع در این رابطه می‌گوید: «همه ساله‌ روغن بزرک به نخل می‌زنیم تا نخل فرسوده نشود. روغن بزرک باعث می‌شود که آب داخل چوب نفوذ نکند و موریانه نیز نتواند آسیبی به نخل بزند. درواقع مانع از آفت‌ها به نخل می‌شود. سالی 4حلب 20کیلویی نخل را روغن‌کاری می‌کنیم.» او ادامه می‌دهد: «حسینیه 13هزار مترمربع فضای باز دارد. نخل به‌دلیل ابعاد بزرگ، در محوطه باز حسینیه نگهداری می‌شود؛ یعنی زیر آب و باران می‌ماند و از این بابت کاری هم نمی‌شود کرد.» زارع همچنین درباره آذین‌بندی نکته‌ تازه ای‌ را عنوان می‌کند: «برای آذین‌بندی نخل 3روکش ساخته شده است. هر 3روکش در دهه نخست ‌ماه محرم مورد استفاده قرار می‌گیرند، ولی آذین‌بندی روز تاسوعا و عاشورا به صورت ویژه‌ای است. روکش نخل گلدوزی شده و به عکس حرم امام حسین(ع) منقش شده است. همچنین قسمتی از نخل در روز عاشورا آینه‌کاری می‌شود و بعدازظهر روز عاشورا آینه‌کاری از روی نخل برداشته شده و دوباره پارچه مشکی روی نخل قرار می‌گیرد.»