پیروزی شکوهمند ادبیات

سعید مروتی
خبرنگار

«دکتر ژیواگو» چه در قالب رمان و چه به‌عنوان فیلم، معمولا به عنوان اثری عاشقانه مورد توجه قرار گرفته است. 

کتاب دکتر ژیواگو در سال‌های دور در ایران ترجمه و بارها چاپ شد. ترجمه علی‌اصغر خبره‌زاده با برتری محسوس نسبت به دیگر ترجمه‌ها، همچنان باز نشر می‌شود. فیلمی هم که دیوید لین در 1965 براساس  رمان بوریس پاسترناک ساخت، به‌عنوان عاشقانه‌ای کلاسیک شهرتی جهانی یافت. دکتر ژیواگو فیلم افتتاحیه سینما شهرقصه بود. سینماروهای دهه50 فیلم عظیم دیویدلین را بر پرده‌ نقره‌ای و نسل‌های بعدی روی ویدئو و دی‌وی‌دی دیده‌اند. 

نکته‌ای که در اینجا کمتر مورد توجه قرار گرفته، زمینه سیاسی رمان و فیلم دکتر ژیواگو است؛ زمینه‌ای که البته در مورد رمان پاسترناک اهمیت و گستردگی بیشتری دارد. 
پیتر فین و پترا کووی در کتاب «ادبیات علیه استبداد» به بررسی آنچه به پاسترناک و دکتر ژیواگو در اتحاد جماهیر شوروی گذشته، پرداخته‌اند؛ اینکه پاسترناک اطمینان داشته رمانش در شوروی قابل چاپ نیست و به همین دلیل رضایت داده ناشری ایتالیایی برای اولین بار آن را چاپ کند. در رمانی که پاسترناک شاعر آن را حاصل عمرش می‌دانست، از قواعد رئالیسم سوسیالیستی پیروی نشده بود و همین دلیل برای توقیف کتاب کفایت می‌کرد. 

بسیاری از وقایع رمان دکتر ژیواگو حاصل تجربیات شخصی پاسترناک و یا مشاهداتش از دوستان و اطرافیانش بوده است. 
مؤلفان کتاب ادبیات علیه استبداد در فصل‌های اولیه با روایت زندگی شخصی پاسترناک نشان می‌دهند چگونه رمان دکتر ژیواگو بازتابی هنرمندانه از تجربه‌های نویسنده‌اش است. پس از انتشار رمان در خارج از شوروی و استقبال گسترده‌ای که از آن صورت می‌گیرد، رژیم توتالیتر شوروی چه واکنشی درباره دکتر ژیواگو و نویسنده‌اش نشان می‌دهد؟ بخش عمده‌ای از ادبیات علیه استبداد به این پرسش پاسخ می‌دهد. کتاب پیروزی ادبیات بر استبداد را روایت می‌کند.

پیروزی شکوهمندانه‌ای که بوریس پاسترناک با دکتر ژیواگویش به آن دست می‌یابد در شرایطی که شوروی فشارهای فراوانی بر اعضای آکادمی سوئد برای نوبل گرفتن شولوخف می‌آورد نتیجه نداد و این پاسترناک بود که در فهرست 3نامزد نهایی این جایزه قرار گرفت.

در اواسط سپتامبر، یکاترنیا فورستوا، عضو دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی از مقامات اتحادیه نویسندگان شوروی پرسید درصورتی‌که جایزه نوبل به پاسترناک داده شود آنها چه واکنشی نشان خواهند داد. جالب اینکه، پالووی و سورکوف گفتند دکتر ژیواگو باید به‌سرعت زیر چاپ برود و حدود 5 تا 10 هزار نسخه از آن آماده شود، اما این نسخه‌ها نباید به عامه مردم فروخته شود بلکه باید بین مخاطبان خاص پخش شود. این پیشنهاد درنهایت رد می‌شود. در عوض بازار اتهام‌زنی و فشار بر پاسترناک، التهاب حاکم بر فضا را بیشتر می‌کند.
فشارهایی که با اعلام نام پاسترناک به‌عنوان برنده جایزه نوبل ادبیات شدت می‌یابد. نویسنده دکتر ژیواگو خائن نامیده می‌شود و دستگاه پروپاگاندای شوروی نهایت تلاشش را برای ترور شخصیت و هویت پاسترناک انجام می‌دهد. بدترین رفتارها با او صورت گرفت و همه اینها بیشتر به‌ضرر حاکمیت بود تا نویسنده دکتر ژیواگو. جایگاه اتحاد شوروی نزد جهانیان به‌واسطه نحوه برخورد این رژیم با پاسترناک صدمات جدی‌ای دید.

خروشچف در کتاب خاطراتش گفت: «ما [ با ممنوعیت کتاب دکتر ژیواگو]صدمه بیشتری به اتحاد شوروی زدیم و من حقیقتا به‌خاطر نحوه رفتاری که با پاسترناک شد، متأسفم.»
داستان تراژیک پاسترناک و ژیواگو در مواجهه با مقامات شوروی، با وجود تلخی‌اش، درنهایت حکم بر پیروزی ادبیات می‌دهد؛ پیروزی شکوهمند فردیت به استبداد.

ادبیات علیه استبداد
نوشته: پیتر فین و پترا کووی
ترجمه: بیژن اشتری
490صفحه/ 5500 تومان
نشر ثالث