چالش‌های حقوق شهری

محمود شاطریان/ استاد دانشکده حقوق ‌دانشگاه کاشان
روند شتابان شهرنشینی و رشد غیرمتوازن شهرها در سده اخیر، دولت‌ها را با چالش‌های فراوانی روبه‌رو کرده است. هرچند این مقوله با ابعاد گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تأثیرات قابل‌توجهی بر نحوه تصویب قوانین و مقررات کشور گذاشته است، هنوز حجم عظیمی از مشکلات، فراروی جامعه شهری‌است. تراکم نامعقول جمعیت، پراکندگی نامتوازن شهرها، آلودگی فزاینده محیط‌زیست، ترافیک، مهاجرت و حاشیه‌نشینی، زمین‌خواری، کژروی اجتماعی، خشونت و ناامنی، تراکم پرونده‌های دادگستری، آسیب‌های روحی شهروندان و... بیانگر وضعیت شهرهای نابسامان، نامتوازن و فاقد هویت امروزی‌است که تحقق حقوق شهروندی را با دشواری مواجه ساخته است. کثرت قوانین و مقررات درباره شهر و شهرسازی و تنوع نهادهای مربوط، خصیصه بارز حقوق شهری ایران است. متاسفانه این رشته مهم حقوقی نتوانسته است جایگاه شایسته خویش را به‌عنوان تعیین‌کننده مجموعه قواعد آمره در نظام حقوقی کشور بازیابد. کلاف سردرگم اداره شهرها، استفاده غیرمنطقی از اراضی، ناهماهنگی میان مسئولان، سوداگری زمین و مسکن و... از زمره چالش‌های حقوق شهری ایران محسوب می‌‌شود.  سامان‌بخشیدن به قوانین، مقررات و نهادهای موجود نظام حقوق شهری مستلزم واکاوی ادبیات و پیشینه نظری حقوق شهری‌است و البته دشواری این امر بر آگاهان پوشیده نیست. ادبیات حقوق شهری ایران کم‌عمق و بسیار فقیر است و چاره‌ای جز مراجعه به منابع و آثار دیگر رشته‌های مرتبط وجود ندارد. در این میان آسیب‌شناسی دقیق حقوق شهری و ارائه الگوی مطلوب نظام حقوق شهری برای نیل به حقوق شهروندی، واجد اهمیت اساسی‌است. حقوق شهری ازجمله شاخه‌های بسیار مهم حقوق ‌است که متاسفانه در کشور ما از جایگاه شایسته و منزلت بایسته برخوردار نیست. موضوعات بسیار متنوعی در این شاخه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و از این‌‌رو ارائه تعریفی جامع و مانع از آن، دشوار است. دلیل این امر، تنوع موضوعات و مباحث مورد مطالعه در حقوق شهری از یک سو و کیفیت تعامل حکومت محلی با دولت مرکزی از سوی دیگر است. در آثار دایره..‌المعارف‌نویسان حقوقی نیز اثری از حقوق شهری نیست. در میان منابع محدود حقوق شهری، تعاریف ذیل قابل اشاره است: حقوق شهری یکی از شاخه‌های حقوق عمومی داخلی‌است که در دسته‌بندی‌های ماهوی جای نمی‌گیرد و ازجمله رشته‌های حقوقی‌ای است که در دسته‌بندی‌های کاربردی قرار دارد. این رشته حقوقی که با حقوق اداری رابطه نزدیکی دارد، مشتمل بر مجموعه‌ای از قواعد حقوقی‌است که با وضع قواعد آمره در زمینه‌های مدیریت اداری، اراضی شهری، شهرسازی و معماری، محیط‌زیست، حمل‌ونقل و ترافیک، خدمات شهری، قواعد ایمنی، پیشگیری و مقابله با بحران و... در جهت حفظ منافع عمومی محلی و همچنین به منظور برطرف‌کردن نیازمندی‌‌های شهروندان به تنظیم روابط اداره‌کنندگان و اداره‌شوندگان شهرها و بیان حقوق و تکالیف آنها می‌پردازد (قاسمی حامد، 1389، 5).  حقوق شهری، قوانین و مقررات حاکم در فضای کالبدی شهری‌است که تعامل میان شهروندان، حکمرانان محلی و دولت را تبیین می‌کند. ذکر این نکته ضروری‌است که اصطلاح urban rights  بیانگر حق‌های ناشی از شهر و پدیده شهرنشینی است درحالی‌که اصطلاح urban law  به معنای قوانین و مقررات حاکم بر شهر است. حقوق شهروندی از هر دو منظر واجد اهمیت اساسی‌است.