توجه به کارکردهای مهم بازار به‌جای بافت تاریخی آن

اردشیر آل‌عوض-محقق فرهنگ عامه

بازار تهران با سابقه بیش از 200سال و 105هکتار مساحت، روزگاری یک‌پانزدهم وسعت شهر تهران را به‌خود اختصاص داده بود. این مجموعه، دالان‌های بسیار زیادی داشت و 40تیمچه معروف در آن فعال بود. 33شغل ثابت تا سال1395در بازار تهران وجود داشت و طبق آمار همان سال، بیش از 30هزار دکان در راسته‌های آن ازجمله تیم، تیمچه، سرا، دوسوق، چهارسوق و بازارچه‌ها فعالیت می‌کرد.
با وجود این، بازار تهران ‌جز برخی قسمت‌ها، خیلی از نظر معماری حائز اهمیت نیست و نمی‌توان به بافت تاریخی آن تکیه کرد؛ چرا که طی سال‌ها و توسعه زندگی شهرنشینی، دچار تغییرات اساسی شده و ساختمان‌های تاریخی زیادی در آن نوساز شده و تغییر پیدا کرده‌اند. به‌عنوان مثال، تیمچه حاجب‌الدوله تغییر کرده یا بازار تهران که ابتدا یک‌طبقه و روباز بوده، اکنون 2طبقه شده است. سکوهایی قدیمی در بازار وجود داشت که برای تردد آسان خریداران و عابران جمع‌آوری شده و با معماری جدید و مدرن بناها، رنگ و رویی تازه به آنها بخشیده شده است. در نقشه‌های اولیه تهران هم که از سوی برزین (176سال پیش)، کریش (165سال پیش) و عبدالغفار (93سال پیش) تهیه شده، محل قرارگیری حجره‌ها، دالان‌ها، سراها، بازارچه‌ها و انبارها مشخص است، اما در همین نقشه‌ها نمی‌توان اثری از برخی تیمچه‌ها و سراها مثل تیمچه جعفرخان پیدا کرد و همین موضوع نشان می‌دهد که بعدها ساخته شده یا معماری و نوع مصالح آنها تغییر کرده است. حتی برخی مشاغل بازار هم در این سال‌ها نابود شده، رو به زوال است یا از این مجموعه نقل‌مکان کرده‌اند؛ مثل آهنگران و مسگرها که روزگاری فعالیت آنها در بازار تهران پررونق بوده است. تکیه‌های مهمی هم در بازار وجود داشته و کتیبه‌های ارزشمندی روی سر در سراها، دکان‌ها و مساجد نصب بود که متأسفانه به سرقت رفته و بخشی به خارج از کشور و بخشی در مراکزی همچون رستوران‌ها فروخته شد.
به هر حال، بازار تهران از 3جهت حائز اهمیت است؛ از نظر کالبدی، اقتصادی و از همه مهم‌تر، نیروی انسانی مثل تاجر و کارگر که در این مجموعه فعالیت می‌کنند. هرهفته یک تا 2اتفاق مهم در آن از نظر تاریخی، فرهنگی و حتی سیاسی افتاده و روزگاری تاجگذاری و تولد پادشاهان در بازار جشن گرفته می‌شد و روزگاری بازاری‌ها با فاصله گرفتن از حکومت و شاه، به پشتیبانی از امام‌راحل(ره) پرداختند. در نتیجه، بهتر است به جای بررسی بازار تهران از نظر بافت تاریخی، به کارکردهای دیگر آن توجه کنیم.