تهران؛ مظهر عصاره هنرهای کشور

مهدیه تقوی‌راد

قدمت صنایع‌دستی در تهران با عمر ملک ری یعنی بیش از 7هزار سال مطابقت دارد؛ صنایع‌دستی‌ای که سال‌هاست به ثبت ملی رسیده‌اند و برای خودشان شناسنامه دارند. البته که برخی از این هنرها برای بیشتر مردم حداقل در اسم ناشناخته هستند اما هنوز هم در کارگاه‌ها تولید می‌شوند. مینای خانه‌بندی، حوله‌بافی، بافت‌نوشته، ‌تراش روی شیشه، نقاشی روی چرم و شیشه،‌ نقاشی پشت شیشه و آینه،‌ همجوشی شیشه،‌ زاویه‌تراشی و سفالگری برخی از صنایع‌دستی‌ای هستند که در تهران ثبت ملی شده است. مهرشاد کاظمی، تهران‌پژوه و رئیس پیشین ستاد گردشگری شهرداری تهران، برای ما از پیشینه این مهارت‌های هنری می‌گوید.

ریشه دیرینه
این تهران‌شناس که سال‌ها درباره پیشینه پایتخت مطالعه، تحقیق و پژوهش کرده، معتقد است که هنرهای دستی در منطقه ری باستان که تهران هم جزوی از آن بوده سابقه چندهزارساله دارد و اکنون هم در محدوده شهرری کارگاه‌های شیشه‌سازی وجود دارد که قدمت یکی از آنها که همچنان فعال است، به بیش از 200سال قبل برمی‌گردد. با این وجود تا قبل از اینکه حصار ناصری تهران را محدود کند، هنر چوب رونق داشت و یادگارهایی از آن دوران را می‌توان در امامزاده زید و در بازار تهران و امامزاده یحیی در حوالی بازار مشاهده کرد که درهای چوبی این امامزادگان توسط هنرمندان تهرانی ساخته شده است.

لطف آغا محمد خان
‌همزمان با برگزیده شدن تهران به عنوان پایتخت آغامحمد‌خان قاجار تعدادی از هنرمندان شهرهای مختلف را به تهران فراخواند تا آنها،‌ هنر خود را عرضه کنند؛ ماندگار شدن این افراد در پایتخت رونق کارگاه‌های هنری و صنایع‌دستی را در پایتخت به دنبال داشت به‌طوری‌که جهانگردانی هم که به تهران سفر کردند در سفرنامه خود از صنایع‌دستی تهران که حالا دیگر به نوعی رنگ و بو و سبک تهرانی به خود گرفته بود، نوشته‌اند. کاظمی دراین‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: رفت و آمد اروپاییان به تهران باعث شد تا هنرمندانی که به تهران مهاجرت کرده بودند و حتی خود هنرمندان تهرانی متاثر از سبک‌های هنری اروپایی شوند و ایده و فکر و هنر اروپاییان نیز در هنرهای تهرانی نمود پیدا کرد.

میراث‌دار باشیم
حالا هم با وجود اینکه تهران به کلانشهری تبدیل شده که از تمام شهرها و روستاهای کشور ساکن آن شده‌اند اما صنایع‌دستی در آن رونق دارد و هنرمندان گمنام در کارگاه‌های متنوعی در گوشه و کنار شهر مشغول تولید هستند. خیابان استاد نجات‌اللهی در تهران یکی از بهترین مکان‌ها برای خرید صنایع‌دستی است؛ محصولاتی که کارگاه‌های آنها در تهران، شهریار و ری قرار دارد و هنرمندان زیادی در آنجا مشغول به کار هستند. به گفته کاظمی هم‌اکنون بیش از 240نگارخانه و گالری در تهران فعال هستند که هنر دست هنرمندان تهرانی را در سال به نمایش می‌گذارند اما وسعت و شلوغی تهران هنر و هنرمندانش را در خود می‌بلعد. با این وجود برای حفظ و احیای این مهارت‌ها که بعید نیست در سال‌های آینده برخی از آنها به ورطه فراموشی سپرده شوند،‌ باید همه دست به دست هم دهیم، رونق مجدد هنرستان‌ها برای آموزش این رشته‌ها به دانش آموزان علاقه‌مند، ‌ایجاد محل‌هایی برای عرضه هنر دست هنرمندان به علاقه‌مندان، فراهم کردن عرصه برای فروش محصولات از طریق فضای مجازی و حمایت حاکمیت از هنرمندانی که برخی از آنها حتی بیمه هم نیستند، برگزاری جشنواره‌های هنری و اعلام نفرات برتر، برخی از راهکارهایی هستند که شاید بتوان از طریق آنها هنر را در شهرهای کشور و از جمله تهران ماندگار کرد.

از طلا تا اسلحه‌سازی
طلا و جواهرسازی، میناکاری، ساخت زین اسب و اسلحه‌سازی(تزئینات روی اسلحه) و صنعت شیشه از جمله هنرهایی است که در تهران قدیم بود و هنوز هم این هنرها در پایتخت وجود دارد. به گفته این تهران‌شناس، جهانگردانی که در سال‌های دور به تهران سفر کردند، در سفرنامه‌های خود به هنرهایی از تهران اشاره کردند که اکنون این هنرها به عنوان نمادهای شهرهای دیگر شناخته می‌شوند مثلا ساخت چاقو، یا کارهای قلم‌تراشی و ساخت جعبه‌های قلم‌کاری و خاتم‌کاری ازجمله هنرهای رایج در تهران قدیم بود اما اکنون چاقوی زنجان و هنر خاتم‌کاری اصفهان شهرت جهانی پیدا کرده‌اند. با این وجود ساخت ظروف چینی در تهران ازجمله هنرهایی بوده که شهرت جهانی داشته است؛ به طوری‌که گفته می‌شود بعد از ورود فناوری آن به کشورمان، ‌هنرمندان تهرانی ساخت این ظروف را به قدری ظریف و با دقت انجام می‌دادند که کیفیت آثار تولیدشده توسط آنها از ظرف‌های ساخت چین بسیار بالاتر بود.

حیرت آمریکایی‌ها از هنر تهرانی‌ها
کاظمی تأکید دارد: نمی‌توان با قاطعیت گفت مثلا هنر خاتم‌کاری مختص اصفهان یا منبت روی چوب برای ملایر یا سایر هنرهای دیگر هر کدام مختص یک شهر است، در تمام شهرهای کشورمان می‌توان هنرهای سایر شهرها را نیز مشاهده کرد و در برخی مواقع هنرهایی که به یک شهر خاص نسبت داده می‌شود در حال بومی‌سازی در شهرهای دیگر هستند. رونق هنر شیشه در تهران که از سالیان قبل وجود داشته حالا دیگر مختص تهران نیست همانطور که صنعت چرم مختص تبریز و مشهد نیست. تهران با وجود اقوام مختلفی که به آن مهاجرت کردند عصاره‌ای از تمام کشور شده که ساکنان آن هنر و صنعت‌شان را با خود به همراه آورده و آن را به اصطلاح تهرانیزه و تولیدات جدیدی  به بازار عرضه کرده‌اند.
ساموئل گرین بنجامین، نخستین سفیر آمریکا در ایران که در‌ سال ١٨٨٢میلادی در زمان قاجار به ایران آمد از رونق صنایع‌دستی در پایتخت تعریف کرده و گفته در تهران شاهد بافندگی پارچه‌های ابریشمی، نخی و پشمی بودم و زنان این شهر در هنر قلاب‌بافی مهارت داشتند.

240
هم‌اکنون بیش از 240نگارخانه و گالری در تهران فعال هستند که هنر دست هنرمندان تهرانی را در سال به نمایش می‌گذارندپ

نیازمند رسیدگی فوری
روزگاری مهارت‌ها و فنون هنری مختلفی در پایتخت وجود داشته که جزو آثار ناملموس کشورمان به ثبت ملی رسیده و خیلی از آنها با استناد به کتابچه میراث فرهنگی ناملموس ایران تا پایان سال  1399  از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور منتشر شده، نیازمند پاسداری فوری هستند.

مهارت و فن مینای خانه بندی شماره ثبت ملی 441
مهارت و فن هنر قطاعی شماره ثبت ملی 442
مهارت و فن و بافت نوشته، شماره ثبت ملی 443
مهارت حوله بافی، شماره ثبت ملی 444
تکنیک تراش روی شیشه شماره ثبت ملی500
نقاشی روی چرم شماره ثبت ملی:‌501
تکنیک نقاشی روی شیشه تهران شماره ثبت ملی788
تکنیک نقاشی پشت شیشه تهران شماره ثبت ملی789
مهارت علامت‌سازی‌ شماره ثبت ملی499
فناوری هم‌جوشی شیشه، شماره ثبت ملی 1981
زاویه تراشی، تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، شماره ثبت ملی1982