کاروانسرای ایرانی جهانی می‌شود؟

محمد باریکانی- روزنامه‌نگار

پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران در یونسکو آماده و به این سازمان ارسال شده است تا ایران در سهمیه یک پرونده ثبت جهانی میراث تاریخی خود بتواند 56کاروانسرا در 24استان کشور را به ثبت جهانی برساند. اهمیت این پرونده در آن است که علاوه بر ثبت زنجیره‌ای ده‌ها کاروانسرای ایرانی، شبکه‌ای از راه‌های تاریخی و باستانی ایران نیز ثبت جهانی می‌شوند. کاروانسراهای موجود در این پرونده از دوره ساسانی تا پایان دوره قاجار را شامل می‌شوند. این پرونده سخت و پیچیده  بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین پرونده میراث تاریخی ایران در یونسکو است که  قرار است سال جاری در اجلاس ریاض در عربستان به ‌داوری یونسکو گذاشته شود. ثبت جهانی این پرونده‌، ظرفیت عظیمی در توسعه گردشگری ایران با رویکرد فضاهای سنتی ایجاد ‌‌می‌کند. این پرونده از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق ایران را در‌برمی‌گیرد و یکی از مهم‌ترین پرونده‌های یونسکو در شاخصه وسعت میراث جهانی است، چون هزاران هکتار از مساحت کشور را شامل می‌شود. کاروانسراهای برگزیده شده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو از میان یک‌هزار کاروانسرای موجود در کشور سربرآورده‌اند و به لحاظ ارزش‌های تاریخی و معماری در جهان بی‌نظیر هستند. در این گزارش با برخی از کاروانسراهای انتخاب‌شده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو آشنا می‌شوید.

کاروانسرای ایلخانی جمال‌‌آباد

کاروانسرای جمال‌آباد مربوط به دوره ایلخانی است اما توسط شاه عباس دوم در دوره صفوی مرمت شد. این کاروانسرا در شهرستان میانه و در روستای جمال‌آباد قرار دارد. ساخت بنا را به دوره مغول نسبت داده‌اند، ولی کتیبه‌ای سنگی بالای دروازه ورودی کاروانسرا تأکید دارد که در سال۱۰۶۵‌ هجری قمری، کاروانسرای جمال‌آباد به دستور شاه‌عباس دوم صفوی بنا شده ‌است. تاورنیه، جهانگرد معروف فرانسوی نیز در مسیر مسافرت از تبریز به اصفهان مدتی در این کاروانسرا اقامت داشت و از آن به‌عنوان بنای جدید یاد کرد.

کاروانسرای مغول – صفوی یام

کاروانسرای یام در منطقه‌ای ییلاقی با چشم‌اندازی خیره‌کننده در دامنه کوه‌های میشو در شهرستان مرند در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. یام بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال غرب کشور است که در 50کیلومتری جاده ترانزیتی تبریز به مرند و بازرگان قرار گرفته است. قدمت کاروانسرای یام به دوره مغول و صفویه می‌رسد. این کاروانسرا هم‌اکنون مرمت و احیا‌ شده و کاربری اقامتی یافته است.

کاروانسرای صفوی گنجعلی‌خان

کاروانسرای گنجعلی‌خان کرمان از مدارس علمیه شهر کرمان در دوره صفویه بود، اما بعدها در ابتدای دوره قاجاریه که که آموزش علم از رونق افتاد کاروانسرا شد. آغامحمد‌خان قاجار در زمان حمله به کرمان، دستور تخریب مدرسه را داد در کتابخانه مدرسه، آثار و اسناد فراوانی از بین رفت. مدرسه گنجعلی‌خان در اواسط قرن سیزدهم دوباره احیا شد و به‌عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفت. طبق تاریخ مندرج در کتیبه سردر کاروانسرا، تاسیس محل ‌به ۱۰۰۷هجری قمری می‌رسد.

کاروانسرای قاجاری بستک

کاروانسرای بستک در شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان واقع شده و یکی از آثار تاریخی و دیدنی استان هرمزگان است. کاروانسرای بستک محل استراحت بازرگانانی بود که در مسیر جاده لار - بندر لنگه - بندرعباس تردد داشتند. این کاروانسرا دارای حیاط مرکزی است و اطراف آن اصطبل‌ها و استراحتگاه‌ها قرار داشت. این بنای تاریخی سازه‌ای سنگی است با مصالح گچ و اندودهای ساروج در دوره قاجاری ساخته شد. کاروانسرای بستک هم‌اکنون کاربری اقامتی یافته و توسط بخش خصوصی مدیریت می‌شود.

کاروانسرای صفوی-قاجاری طرق

رباط طرق در بخش احمدآباد استان خراسان رضوی و در 5کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع شده است. این بنا شامل دو کاروانسرای صفوی و قاجاری است. حیاط انتهایی رباط مربوط به دوران صفوی است که تابستان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته و براساس کتیبه موجود، در سال1082 هجری قمری توسط محمد‌تقی کرمانی بنا شده است. بنای قاجاری نیز توسط اسکندر‌بیک‌ فراش‌باشی از حکمرانان قاجار با بهره‌گیری از مصالح کاروانسرای صفوی بنا شد. رباط طرق در سال1363 ثبت ملی شد و هم‌اکنون موزه تاریخی و زیارتی است.

کاروانسرای (دژ) برازجان

دژ برازجان در شهرستان دشتستان بوشهر قرار دارد. این بنا که به  نام کاروانسرای مشیرالملک برازجان بزرگ نیز شناخته می‌شود، از سازه‌های دوره قاجار است که در سال۱۲۸۸ قمری به دستور یکی از نیکوکاران شیراز به نام حاج میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک شیرازی با هزینه 40هزار تومان به پول آن زمان ساخته شد. شیوه معماری این کاروانسرا اما به تقلید از دوران زندیه ساخته شده است و مدتی از آن به‌عنوان زندان استفاده شد. لرد کرزن، سیاستمدار و تاریخ‌نگار انگلیسی که به سراسر ایران سفر کرده بود، درخصوص دژ برازجان می‌نویسد: این کاروانسرا نسبت به سایر کاروانسراها بهتر ساخته شده و بهتر هم مانده بود.

رباط سلجوقی شرف

رباط شرف کاروانسرای واقع در ۴۵کیلومتری شهر سرخس است و معمار آن محمد طرائقی سرخسی بود. طبق مدارک و متون تاریخی، بانی احداث این کاروانسرا «شرف‌الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را برعهده داشت. با توجه به کتیبه موجود، بنای رباط به سال۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شد که یکی از شاهکارهای هنر ایرانی است. معماری رباط از دور شبیه دژی بزرگ و از داخل شبیه یک کاخ باشکوه است.