گروکشی آبی افغانستان علیه ایران

محمد باریکانی-دبیر گروه زیست‌بوم

افغانستان گروکشی آبی با ایران به راه انداخته است و هر بار با حقابه هامون از محل رودخانه هیرمند بازی می‌کند تا شاید بتواند امتیازهای بیشتری از ایران بگیرد. دولت‌های گذشته افغانستان و حتی دولت اشرف غنی، رئیس‌جمهور متواری افغانستان هربار به بهانه‌ای از زیر بار پرداخت حقابه هامون از رودخانه هیرمند طفره رفته‌اند و حالا این طالبان است که تن به پرداخت حق آب ایران نمی‌دهد و با بدعهدی حق مسلم شرعی و قانونی ایران از آب هیرمند را به تالاب بین‌المللی هامون نمی‌پردازد.
نزدیک یک‌دهه است که مذاکرات فشرده با افغان‌ها برای تامین حقابه هامون از محل هیرمند و پایان گروکشی آبی که نتیجه آن تاکنون برپا شدن گردوغبار در آسمان شرق ایران و مهاجرت ناخواسته ساکنان سیستان و بلوچستان به شهرهای شمالی ایران به‌دلیل دستکاری اقلیم شده، در جریان است، اما افغان‌ها چه دولت پیشین و چه طالبان حاکم هیچ‌کدام زیربار اجرای معاهدات بین‌المللی و توافقات دوجانبه برای پایان خشکیدگی پایین‌دست هیرمند نرفتند.
در دولت حسن روحانی مذاکرات بی‌نتیجه پایان یافت و حتی حاکمان وقت افغانستان، برای تهییج افکارعمومی با بهره‌گیری از ادبیات سیاسی به‌طور رسمی اعلام کردند که «افغانستان یک قطره آب را هدر نخواهد داد.» این نتیجه گفت‌وگوهایی بود که مقامات وزارت خارجه کشورمان در دولت قبل به آن رسیدند و هامون همچنان خشک و تف‌دیده ساکنان جنوب شرق ایران را به نقاط سرسبز شمالی و دیگر شهرهای خوش آب و هوای کشور رانده است.
افغانستان در دوران دولت مستقر اشرف غنی سد مرزی یا آب‌بند کمالخان را بر هیرمند بست و با انبار کردن آب جاری این رودخانه از رسیدن آب به ایران جلوگیری کرد. حالا تصاویر ماهواره‌ای بیانگر آن هستند که افغان‌ها همان جریان آب انبار‌شده را که گاه و بیگاه به‌دلیل بارش و خطر سیلاب رها می‌شود به سمت زمین‌های کشاورزی خود منحرف کرده‌اند و بدین‌ترتیب حقابه ایران از محل رودخانه هیرمند را سرقت می‌کنند تا بستر هامون همچنان تف‌دیده بماند.
بی‌تردید این یک نمونه کوچک از گروکشی آبی است که روابط ایران و افغانستان را متاثر از سیاست‌های یکجانبه سیاستمداران آن کشور و حالا طالبان حاکم بر آن کشور کرده است.
علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران و معاون رئیس‌جمهوری کشور قرار است به‌زودی به افغانستان سفر کند تا شاید بتواند آنجا با استدلال‌های محیط‌زیستی حاکمان طالبان را به باز کردن آب به سمت ایران ترغیب کند؛ تلاشی که ممکن است با اصرار حاکمان فعلی افغانستان بر بسته ماندن آب روی ایران به نتیجه نرسد. ایران بارها افغانستان را تهدید کرده است که اگر حقابه شرعی و قانونی هامون از هیرمند را تامین نکند و به خشکیدگی سرزمینی در ایران دامن بزند، چاره‌ای جز شکایت به مراجع جهانی و سازمان ملل ندارد، اما هنوز اقدامی برای شکایت از افغانستان به مراجع بین‌المللی نشده است.‌

اهمیت هامون و رودخانه هیرمند
هیرمند یا هلمند نام رودخانه‌‌ای است که از ولایت هلمند افغانستان جاری و به دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون در مرز ایران و افغانستان می‌رسد. این دریاچه به اعلام ایسنا، سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و دوازدهمین ذخیره‌گاه‌ زیست‌کره در ایران است که سال۹۵ در شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست کره در یونسکو ثبت شد. بخش اصلی این ذخیره‌گاه پناهگاه حیات‌وحش هامون با تالاب‌های مهم آن است. وسعت کل ذخیره‌گاه نیز ۹۷۷هزارو۱۵۸هکتار است. این ذخیره‌گاه بخشی از حوزه فرامرزی هیرمند است که ۱۷درصد آن در ایران واقع شده است. تالاب هامون از 3بخش هامون «صابوری» در شمال سیستان، هامون «پوزک» که ۱۰درصد آن در ایران است و هامون «هیرمند» تشکیل شده است که در زمان‌های فراوانی آب این 3بخش به یکدیگر می‌پیوندند و دریاچه مرزی را تشکیل می‌دهند.

ایران برای گرفتن حقابه هامون از افغانستان جدی است
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه: پیگیری حقابه‌های مرزی در مناسبات دوجانبه با همسایگان ازجمله افغانستان جزو اولویت‌ها و برنامه‌های اصلی وزارت امور خارجه است و ایران در تحقق حقابه ملت ایران از هیرمند جدی است و این مسئله جزو موضوعات اصلی گفت‌وگوهای بنده با نماینده جمهوری اسلامی ایران در امور افغانستان و وزارت نیرو بوده تا در نشست‌های دوجانبه و چندجانبه ازجمله نشست کشورهای همسایه افغانستان در سمرقند وضعیت هامون پیگیری شود.

هامون به‌دلیل بدعهدی افغان‌ها کانون ریزگرد شده است
علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و معاون رئیس‌جمهوری: در زمینه مقابله با ریزگردهای منطقه سیستان شامل 5شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان با 2منشأ داخلی و خارجی روبه‌رو هستیم. در حوزه منشأ خارجی یعنی قسمتی از خاک کشور افغانستان که به محل برداشت ذرات گردوغبار یا به‌عبارتی ریزگرد تبدیل شده، باید با حکومت مستقر در افغانستان گفت‌وگو کنیم تا بتوان از طریق توافق دوجانبه به مهار منشأ و کانون‌های برداشت در کشور همسایه کمک کنیم. منشأ داخلی نیز در بستر خشکیده تالاب بین‌المللی هامون قرار دارد که چرای زودرس و تعداد بالای دام موجود در منطقه به این موضوع دامن زده است.

افغانستان حقابه متعلق به ایران را ذخیره می‌کند
محمد سرگزی، نماینده مردم زابل در مجلس: با توجه به اینکه رهاسازی حقابه تالاب بین‌المللی هامون در منطقه سیستان در سال‌های اخیر از سوی کشور افغانستان با چالش مواجه بوده، پیگیری این حقابه باید در اولویت وزارت امور خارجه قرار گیرد. معاهده حقابه هامون از رودخانه هیرمند به سال1351 برمی‌گردد و بر مبنای این قرارداد، حقابه ایران از رودخانه هیرمند سالانه به‌طور متوسط 820میلیون مترمکعب بود که این آب باید به تالاب هامون سرازیر شود، اما متأسفانه افغانستان اکثر مواقع به این معاهده پایبند نبوده است. آبی که در سنوات گذشته در مقاطعی از سوی افغانستان وارد ایران شده نیز حاصل سیلاب‌های غیرقابل کنترل بوده و نه تامین حقابه. افغانستان آب را پشت سد «کجکی» و بند «کمال خان» ذخیره  و عملاً از پرداخت حقابه طبق معاهده فی‌مابین خودداری می‌کند که این موضوع نیازمند پیگیری جدی از سوی وزارت امور خارجه است.