دیپلماسی چینی بر مدار نظم نوین جهانی

بهاره محبی- روزنامه‌نگار

«زمانش رسیده که در مرکز جهان باشیم»؛ این بخشی از سخنان «شی جین‎پینگ» رئیس‌جمهور چین، در سال2017 در نوزدهمین کنگره حزب کمونیست چین بود که در فضای جدید پساکرونا نمود عینی پیدا کرده است. بلاروس، اسپانیا، مالزی، سنگاپور، فرانسه، اتحادیه اروپا و اخیرا برزیل ازجمله کشورهایی هستند که رهبران‌شان در همین چند هفته اخیر و در بحبوحه تنش‌های جهان دوقطبی‌شده امروز به پکن سفر کرده‌اند. این مسئله در کنار ابتکارهای مهم پکن در سیاست خارجی ازجمله پیشنهاد صلح‌ برای جنگ اوکراین و میانجیگری میان ایران و عربستان، ویترین رنگارنگی از حلقه گسترده و فراگیر دوستان چین را به نمایش گذاشته است.
سیاست خارجی چین از ابتدای سال2023 و به‌ویژه با شروع فصل بهار فعال‌تر از همیشه به‌نظر می‌رسد. روزنامه دولتی مردم چین می‌نویسد: «درحالی‌که دیپلماسی پکن در بهار امسال با میزبانی شماری از رهبران خارجی و میانجیگری‌های موفق شکوفا ‌شده، چین همچنان نشان داده که قصد ندارد از خطوطی که برای خود در مسائلی چون جنگ روسیه و اوکراین ترسیم کرده قدمی به عقب بگذارد. پکن نشان داده علاقه‌ای به رویارویی ایدئولوژیک با سایر کشورهای بزرگ ندارد.»
تغییر چشمگیر در سیاست خارجی پکن از سفر چند‌ماه گذشته رئیس‌جمهور چین به روسیه مورد توجه قرار گرفت؛ زمانی که شی جین‎پینگ برای نخستین‌بار پس از 3سال محدودیت‌های کرونایی، در میانه جنگ اوکراین به مسکو رفت. شی در این سفر از پیشنهاد 12ماده‌ای خود برای پایان جنگ اوکراین رونمایی کرد و آمادگی خود را برای میزبانی از رهبران جهان ازجمله اروپایی‌ها برای این منظور اعلام کرد. رئیس‌جمهور چین چند روز پس از این دیدار، میزبان نشستی برای از سرگیری روابط ایران و عربستان‌سعودی بود که نخستین موفقیت بزرگ پکن به‌عنوان میانجی نوظهور خاورمیانه به‌شمار می‌رفت و واکنش‌های جهانی بسیار گسترده‌‎‎ای داشت.

پایان صبر استراتژیک دیپلماتیک
شی جین‎پینگ از یک دهه پیش که رهبری حزب کمونیست را برعهده گرفته در روابط خارجی کشورش موضع قاطع‌تری را اتخاذ کرده است. او در کنار پیشبرد سیاست‌های داخلی چون «جوان‌سازی ملت بزرگ چین»، در دریای مورد مناقشه چین جزایر مصنوعی ایجاد کرده، حضور نظامی خود را در این آب‌ها تقویت کرده، در قبال تایوان که خواستار استقلال کامل از چین است موضع تهاجمی‌تری اتخاذ کرده و دیپلماسی «گرگ‌ جنگجو» را برای مقابله با منتقدان خارجی در پیش گرفته است.
فایننشال‌تایمز می‌نویسد: شی اکنون می‌خواهد این موقعیت را تحکیم کند. او در نشست اخیر حزب کمونیست دکترین جدید سیاست خارجی را با فرمول 24بندی ارائه کرد که کلیدی‌ترین عبارت آن «جرات مبارزه کردن» بود. در دکترین جدید سیاست خارجی چین رهنمودهای 30سال پیش دنگ شیائو پینگ رهبر فقید دوران اصلاحات که سیاستمداران چینی را با شعار «قدرت خود را پنهان کن و زمان بخر» به در پیش گرفتن صبر استراتژیک توصیه می‌کرد، کاملا کنار گذاشته است. بر همین اساس بود که «چین گانگ» وزیر خارجه جدید چین، در نخستین روزهایی که به این سمت رسید، در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا چین در دیپلماسی رویکرد نرم‌تری را اتخاذ خواهد کرد، گفت: «احسان را با مهربانی و کینه را باید با عدالت پاسخ داد. در دیپلماسی چین هیچ خوبی بی‌پاسخ نخواهد ماند. اما اگر دیپلمات‌های چینی با شغال‌ها و گرگ‌ها روبه‌رو شوند، برای حفاظت از سرزمین مادری خود هیچ راهی جز روبه‌رو شدن با آنها نخواهند داشت.»
در چنین فضایی، چین برای نخستین‌بار در قامت یک میانجی تعیین‌کننده در خاورمیانه ظاهر شد و ریاض و تهران را متقاعد کرد  که شکاف 7ساله در روابط خود را ترمیم کنند. «وو شینبو» رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی دانشگاه فودان در شهر شانگهای، به فایننشال‌تایمز می‌گوید: «ما در گذشته اصول و مواضع خود را اعلام می‌کردیم اما به‌صورت عملیاتی درگیر مسائل بین‌الملل نمی‌شدیم؛ این رویکرد اما تغییر کرده است.»

دیپلماسی فعال از آمریکای‌لاتین تا شاخ آفریقا
دایره دیپلماسی فعال چین فراتر از اروپا، آسیا و خاورمیانه است. همانطور که سفر 3روز پیش «لولا داسیلوا» رئیس‌‎‌جمهور برزیل، به پکن و حمایت تمام‎قد او از طرح چین برای صلح اوکراین نشان داد نفوذ دیپلماتیک پکن در آمریکای لاتین نیز افزایش چشمگیری داشته است. «موریتز رودولف» محقق مرکز چین در دانشکده حقوق دانشگاه ییل، به فایننشال‌تایمز می‌گوید: استدلال چین مبنی بر اینکه مدرن‌سازی نباید با غرب‌گرایی برابر باشد مورد استقبال بسیاری از کشورهای در حال توسعه قرار خواهد گرفت، به‌ویژه اگر از همکاری نزدیک‌تر با پکن منافع مادی نیز داشته باشند. برای مثال، رویکرد کلی اغلب کشورهای آمریکای لاتین ازجمله برزیل نسبت به استراتژی دیپلماتیک چین مثبت بوده است. به این مسئله، نفوذ روزافزون اقتصادی چین در منطقه را نیز بیفزایید. نمونه دیگری از نتایج دیپلماسی فعال چین در آمریکای لاتین، قطع روابط دیپلماتیک تعدادی از کشورهای منطقه با دولت جدایی‌طلب تایوان است. در تازه‌ترین مورد، کشور هندوراس ‌ماه پیش اعلام کرد که روابط خود را با تایپه قطع می‌کند.
دیپلماسی چین در قاره آفریقا نیز به‌طور چشمگیری فعال شده است. سال گذشته بود که «شوئه بینگ» نخستین نماینده ویژه چین در شاخ آفریقا در کنفرانس خبری در اتیوپی پیشنهاد داد تا در مناقشه‌های این منطقه میانجیگری کند. چین همچنین کنفرانس صلحی را با حضور وزرای خارجه و نمایندگانی از سودان، سومالی، سودان‌جنوبی، کنیا، اوگاندا و جیبوتی برگزار کرد.(منطقه شاخ آفریقا شامل اریتره، جیبوتی، سومالی و اتیوپی می‌شود.) ماهنامه دیپلمات می‌نویسد: «دیپلماسی چین از حالت منفعل خارج شده و نقشی فعال پیدا کرده است که همزمان توانایی به چالش کشیدن آمریکا برای برعهده گرفتن نقش رهبری جهان را نیز دارد. در حال حاضر تمام محدودیت‌های قبلی ازجمله بی‌میلی معروف چینی‌ها به مداخله در مناقشه‌ها به فراموشی سپرده شده است. سیاست پکن مبنی‌بر اولویت دادن به کشورهای جنوب(جهان در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته) و روایت ضدآمریکایی و ضد‌غربی که از این اجماع دارد در سراسر جهان مخاطبان زیادی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.»


تحلیل
تغییر سیاست خارجی

شانون تیزی، سردبیر ماهنامــه دیپلمات: شی‌جین‎پینگ، رئیس‌جمهور چین، در سال‌های اخیر بارها بر لزوم آمادگی دیپلمات‌های چینی برای جنگیدن و تقابل با چالش‌های عصر جدید تأکید کرده است. عصر جدید در واقع کلیدواژه‌ای در میان سیاستمداران چینی است که به‌طور تلویحی به کاهش نفوذ آمریکا در عرصه بین‌المللی اشاره دارد. به باور رهبر چین، بخش بزرگی از تقابل و جنگی که دیپلمات‌های این کشور در پیش خواهند داشت با آمریکا خواهد بود. تغییر آشکار در سیاست خارجی محتاطانه چینی‌ها از جایی شروع شد که چین خود را هدف اصلی یک فضای متخاصم خارجی دید؛ فضایی که آمریکا و سیاست‌های ضد‌چینی‌اش را مقصر اصلی آن می‌دانست. بر همین اساس بود که «چین گانگ» وزیر خارجه جدید این کشور، با انتقاد از تلاش واشنگتن برای مهار رشد و توسعه کشورش از همه جهات و گرفتار کردن روابط پکن و واشنگتن در بازی با حاصل جمع صفر، نسبت به عواقب فاجعه‌‌بار ادامه این تقابل هشدار داد.