معتبرترین کتابخانه مدرن ایران در چه سالی افتتاح شد؟
یار مهربان در عمارت نورچشمی شاه قاجار
سمیرا باباجانپور- روزنامه‌نگار
نخستین کتابخانه رسمی و مدرن ایران با هدف پیگیری فکری و حمایت از نمایندگان مجلس با هدف ایجاد حکومتی جدید، سال۱۳۰۴، بعد از انقلاب مشروطه تأسیس شد. البته نخستین تلاش‌های مؤثر برای راه‌اندازی کتابخانه مدرن در ایران توسط مرتضی قلی‌خان هدایت (صنیع‌الدوله) که رئیس مجلس وقت بود، شروع شد. او دستور داد تا کتاب‌هایی در زمینه حقوق خرید و جمع‌آوری شود. کم‌کم، ۲۰۲جلد از کتاب‌های خطی و کمیاب «میرزا ابوالحسن جلوه» و بعدتر بیش از هزار جلد از کتاب‌های اهدایی احتشام‌السلطنه را اضافه کرد. همین دوران بود که فضایی محدود در کنار حوضخانه ساختمان قدیمی مجلس، معروف به ساختمان مشروطه ساختند تا کتابخانه باشد. بالاخره تلاش‌ها در سال۱۳۰4 نتیجه داد و ساختمانی در ضلع شرقی باغ بهارستان، یعنی عمارت عزیزیه(عزیزالسلطانی) خریداری و قسمتی از آن برای تأسیس کتابخانه‌ای وسیع‌تر درنظر گرفته شد.
در این سال، کتابخانه مجلس به‌عنوان نخستین کتابخانه دولتی و مدرن ایران به‌طور رسمی افتتاح شد. سال‌ها بعد در بهمن۱۳۴۱، ساختمانی با کاربری چندمنظوره افتتاح شد که در حال حاضر کتابخانه مرکزی در آن قرار دارد. اکنون گنجینه‌های کمیاب و تاریخی از کتاب‌های چاپی، سربی، سنگی و خطی، نشریه‌های ادواری، سند ملی و بین‌المللی، عکس و نقشه‌های تاریخی، منابع شنیداری و دیداری و... این مرکز را به یکی از معتبرترین کتابخانه‌های ایران تبدیل کرده است.
عمارت عزیزیه که در حال حاضر ساختمان فعلی کتابخانه مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نخستین کتابخانه مدرن در آن قرار دارد در 2طبقه با ایوانی زیبا و نمایی آمیخته با سبک‌های سنتی و نوین معماری است. این بنا متعلق به عزیزالسلطان، ملیجک مورد علاقه ناصرالدین‌شاه بود که بعدها به مجموعه عزیزیه معروف می‌شود. ملیجک یا غلامعلی‌خان عزیزالسلطان، پسر برادر زن ناصرالدین‌شاه و فرزند ملیجک اول میرزا محمدخان گروسی بود. امینه اقدس گروسی، همسر ناصرالدین‌شاه بچه‌دار نمی‌شد، به همین دلیل غلامعلی فرزند برادرش را پیش خود نگه داشت. غلامعلی در کودکی به‌دلیل شیرین زبانی‌اش و نجات جان ناصرالدین‌شاه به نورچشمی شاه قاجار تبدیل و شاه او را ملیجک ثانی خواند. او در بزرگسالی از مقربین شاه قاجار به‌شمار می‌آمد و ناصرالدین‌شاه لقب سردار محترم را به او داد و عجیب نبود که شاه قاجار چنین عمارت زیبایی را برای اسکان ملیجک نورچشمی‌اش انتخاب کند.
یادگار قوام‌الدوله در دروازه‌قزوین
مریم قاسمی- روزنامه‌نگار
قدمت بازارچه شاپور سابق، شهید طرخانی امروز، به بعد از دوره ناصرالدین‌شاه و زمان گسترش حصار تهران می‌رسد. بازارچه طرخانی یکی از معدود بازارچه‌های محلی باقی‌مانده از تهران قدیم است که هنوز هم مغازه‌های محلی در آن به کسب‌وکار مشغولند. بخش مسقف این بازارچه در ورودی میدان وحدت اسلامی قرار دارد.
نام قدیمی‌تر اینجا بازار قوام‌الدوله بوده. برای اینکه این گذشته را بکاویم باید بگوییم که در زمان شاه‌طهماسب صفوی بازاری در محل فعلی این بازار در دروازه قزوین ساخته شده بود که در عصر ناصری برای اصلاح اسلوب شهر خراب شد و مجددا بازار را قوام‌الدوله، از متمولین و بزرگان یکی از خاندان‌های معروف شیراز، می‌سازد. به همین‌خاطر به آن بازارچه قوام‌الدوله می‌گویند، اما در دوره رضاشاه به بازارچه شاپور تغییر اسم پیدا می‌کند. جالب اینکه در ساخت و طراحی این بنای تاریخی که ۱۹ سال از زمان به ثبت‌رسیدنش در فهرست آثار ملی ایران می‌گذرد از عناصری در معماری به نام «خرپا» و «ساباط» استفاده شده است. نصرالله حدادی، پژوهشگر و تهران‌شناس، درباره نوع معماری این بنا در خیابان وحدت اسلامی می‌گوید: «معماری سردرهای باقی‌مانده در خیابان وحدت اسلامی (شاپور سابق) متعلق به دوره پهلوی اول است. آن منطقه از مولوی جزئی از خندق اصلی تهران بود که در سال ۱۲۴۶ شمسی پر شد و هر سال در بخش‌هایی از آن خانه‌ها و بناها احداث شدند. در قدیم اصطلاحا به این خانه‌ها «خانه سردر آجری» می‌گفتند. وقتی مالکان یک بنا پولدار بودند و امکان ساخت بنایی را با سردر آجری داشتند این کار را می‌کردند و همان می‌شد که سردرهای متنوعی نیز در محله‌های مختلف تهران ساخته شد.»
بلوار کنار جاده
حسن حسن‌زاده- روزنامه‌نگار
می‌گویند بوستان معروف خیابان ولیعصر(عج) نخستین بوستانی است که تهرانی‌ها به مهمان‌های غیرتهرانی خود معرفی می‌کنند؛ بوستانی زیبا با گونه‌های متنوع گیاهی که قدم زدن در آن در هر ۴فصل سال لذت وصف‌نشدنی دارد. شاید باورش سخت باشد اما حدود ۵۷ سال قبل خبری از بوستان ملت، این گستره زیبا و پردار و درخت نبود و در حاشیه خیابان کنونی ولیعصر(عج) چیزی جز زمین بایری وسیع وجود نداشت. اکنون اما بوستان ملت یکی از سرسبزترین بوستان‌های تهران است که با دریاچه مصنوعی، گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری به یکی از مقاصد اصلی گردشگری شهروندان تهرانی تبدیل شده است.
سال ۱۳۴۵ پروژه ساخت بوستان ملت در 2 فاز آغاز شد. وقتی فاز اول بوستان ملت که امروز به موازات خیابان ولیعصر(عج) قرار دارد ساخته شد و گستره‌ای سبز و دل‌انگیز به حاشیه این خیابان بخشید، میان شهروندان به نام «بلوار کنار جاده» معروف شد. منظور از جاده همان خیابان ولیعصر(عج) کنونی است که پس از جاده قدیم شمیران یا همان خیابان شریعتی فعلی، ساخته و تبدیل به دومین جاده دسترسی به شمیران شد. فاز دوم بوستان ملت ۶ سال بعد یعنی در سال ۱۳۵۳ به پایان رسید که شامل 2 بخش تپه‌ای یعنی جنگل‌کاری‌های سمت سازمان صداوسیما و چمن‌کاری و گل کاری‌های سمت بزرگراه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی(نیایش) و خیابان سئول است. نگاهی به تصاویر قدیمی بوستان ملت نشان می‌دهد این بوستان زیبای۳۴هکتاری که حدود ۲۳هکتار آن به چمن کاری، ۳/۲ هکتار آن به جنگل‌کاری و ۲/۰ هکتار آن به گل کاری اختصاص یافته، به‌صورت نامنظم و به سبک بوستان‌های انگلیسی طراحی شده است. بقیه مساحت بوستان شامل دریاچه مصنوعی، پیاده‌رو و... است.
مسجد داماد شاه قاجار
زهرا بلندی- روزنامه‌نگار
مسجد مجدالدوله ازجمله بناهای قدیمی به‌جامانده از دوره قاجار است که به مسجد و مدرسه مجد نیز معروف است و در خیابان امام خمینی(ره)، مجاور بیمارستان سینا، واقع شده است. طبق کتیبه موجود در ضلع غربی آن، این بنا در سال ۱۲۷۱شمسی توسط مهدی‌قلی‌خان مجدالدوله، داماد ناصرالدین‌شاه، ساخته شده و قسمت‌هایی نظیر شبستان جدید از الحاقات سال‌های ۱۳۳۵ و ۱۳۳۶ شمسی است. مسجد و مدرسه مجدالدوله با صحن مستطیل‌شکل شمالی-جنوبی با شیوه چهارایوانی ساخته شده و در طرفین گنبدخانه ۲ شبستان با ۱۲ ستون زیبا قرار دارد که یکی به در شرقی و دیگری به در غربی ایوان جنوبی متصل است.
این مسجد در قسمت شمالی دارای سردری مانند ایوان جنوبی بوده که تا سال ۱۳۳۶ شمسی سالم و از آن به‌عنوان ورودی اصلی بنا استفاده می‌شد.این اثر در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۳۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است و آنچه موجب رونق و ماندگاری مسجد مجد در طول تاریخ شده، علاوه بر قداست آنکه ملهم از خانه خدا بودن آن است، ریشه در حضور فقها و مجتهدان نام آشنا به‌عنوان امام‌جماعت و مدرس حوزه علمیه و برگزاری کلاس‌های احکام تجارت در آن است و راه‌اندازی مدرسه علمیه مجد نیز دلیل دیگری برای شهرت این مسجد در طول تاریخ است. مسجد مجد، از مساجد قدیمی تهران و محل تحصیل و تدریس و اقامه نماز جماعت بسیاری از بزرگان حوزه علمیه مانند شیخ فضل‌الله نوری و آیت‌الله محمدتقی آملی بوده است.
خرج‌کردن دانگی از کی در تهران رسم شد؟
نصیبه سجادی- روزنامه‌نگار
کوچه‌دانگی، سه‌راه دانگی، مسجد دانگی، کاروانسرای دانگی. اینها نام‌هایی است نشسته بر تن برخی از مکان‌ها و خیابان‌های پایتخت، به‌ویژه جنوب آن. اهالی درباره وجه تسمیه این مکان‌ها و نام‌ها اطلاعات متناقضی می‌دهند: «چون چند نفر جمع می‌شدند و با هم پول ساخت جایی را می‌دادند پسوند نام آن مکان می‌شد دونگی، مثلاً مسجد دونگی (مسجد پامنار) یا کوچه دونگی». اما ماجرای شنیدنی‌تر و به واقعیت نزدیک‌تر همان است که جعفر شهری در کتاب طهران قدیم آورده است. در انتهای پامنار، ۲۰۰متر مانده به شرق، کاروانسرایی بود که اهالی شهر تفرش وقتی از شهرستان به تهران می‌آمدند آنجا سکونت می‌کردند. بعد از اینکه مدتی از آمد و شد آنها به تهران گذشت، کم‌کم کاروانسرا به کاروانسرای دانگی و سه‌راهی که در نزدیکی آن بود به این نام شهره شد. اما داستان این تغییر نام به بعد از وزارت مستوفی‌الممالک که تفرشی‌الاصل بود مربوط می‌شود. تفرشی‌ها بعد از وزیرشدن همشهری‌شان، به‌دنبال کسب دانش رفتند و اغلبشان لقب میرزا را با نام خود یدک می‌کشیدند. میرزاتفرشی‌ها کم‌کم به تهران می‌آیند تا شغلی برای خود دست و پا کنند منتها چون پول کافی برای خرید لباس نداشتند هر ۱۰ نفر با هم هم‌خرج می‌شدند؛ یعنی با پول مساوی در سفر با هم همراه می‌شدند و وقتی به تهران می‌رسیدند یک دست لباس می‌خریدند و هر روز یکی با این لباس که دانگی خریده بودند دنبال کار می‌رفت. این رسم چون باعث دوستی بین تفرشی‌ها می‌شد کم‌کم به مذاق تهرانی‌ها خوش آمد و آنها هم دانگی خرج‌کردن را در پیش گرفتند. از آن زمان این سه‌راه، کاروانسرا و... به دانگی معروف شد.
بهترین قصه‌های تاریخی تهران جایزه می‌گیرند
صفحه «روایت تهران» که پیش روی شماست، به انعکاس روایت‌های خواندنی تاریخ تهران قدیم و سرگذشت شخصیت‌ها و نامداران، خیابان‌ها و گذرها، واقعه‌های تاثیرگذار و تاریخ شفاهی طهران تعلق دارد؛ با عکس‌های بازمانده از خاطرات تهران دیروز و قصه‌ها و ماجراهای پس پشت این عکس‌ها. شما هم می‌توانید در انتشار این صفحه که متعلق به خود شما و شهرشماست ما را همراهی کنید. «همشهری» بهترین عکس‌ها و قصه‌هایی را که برای ما ارسال می‌کنید با نام خودتان منتشر و به شما «همشهریان همراه» هدیه‌ای تقدیم می‌کند.
نشانی و شماره تماس ما: mahaleh@hamshahri.org و ۴۶۴- ۲۳۰۲۳۴۵۵
در همینه زمینه :
