سیمای امام علی ع در ادبیات داستانی معاصر

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

بیان رویدادهای تاریخی جهان اسلام و روایت زندگی شخصیت‌های مهم و تأثیرگذار این حوزه تاریخی، بخشی از ظرفیت‌های بالقوه ادبیات داستانی است که این روزها مخاطبان گسترده‌ای در میان قشرهای گوناگون اجتماع دارد؛ چراکه عنصر روایت و روایتگری از ابزارهای مهم بازگویی تاریخ در قالب روایت داستانی است و به بیان دیگر، داستان، بیان عاطفی و احساسی بخشی از تاریخ است که مخاطبان بی‌شماری در میان کتابخوان‌ها دارد.
با این توضیح، یکی از شخصیت‌های معنوی ماندگار و تأثیرگذار جهان اسلام، حضرت علی(ع) است که روایت‌های بی‌شماری از عدل، فضل و شجاعت ایشان در تاریخ ثبت شده و در دوره‌های تاریخی مختلف توسط نویسندگان متعدد بارها روایت و بازنویسی شده است.
 در ادبیات داستانی معاصر هم نمونه‌های بسیاری در این زمینه یافت می‌شود که بیشتر در قالب‌های روایت و بازنویسی حکایت است. در آستانه سالروز شهادت حضرت امام علی(ع) تعدادی از کتاب‌های داستانی با محوریت زندگی و شخصیت امام علی(ع) را با هم مرور می‌کنیم.

 آفتاب در محراب

روایت زندگی داستانی امام علی(ع) برای مخاطبان امروزی یکی از دغدغه‌های بسیاری از نویسندگان فعال در این حوزه است که تا به حال آثار متعددی هم در این زمینه تالیف و منتشر کرده‌اند. یکی از این آثار، کتاب «آفتاب در محراب»، برش‌های کوتاهی‌ از زندگی و زمانه امام علی(ع)، به‌قلم بهزاد دانشگر است که درباره حضرت امیر(ع) تالیف و منتشر شده است. نویسنده در این کتاب سعی کرده با تکیه‌ بر احادیث و روایات با زبانی ساده و روان در قالب یکصد برش کوتاه، زندگی امام علی(ع) را روایت کند. درواقع این کتاب عصاره‌ای از ناب‌ترین لحظه‌های زندگی آن امام همام است. اگر فرصت چندانی ندارید و از طرفی مایل هستید حضرت امیر(ع) را بهتر و بیشتر بشناسید، کتاب «آفتاب در محراب» گزینه بسیار خوبی است. در بخشی از کتاب آمده است: مهم‌ترین هنر معاویه ایجاد جنگ روانی بود. می‌دانست که علی(ع) در دل مردم حکومت می‌کند. پس تلاش می‌کرد محبت مردم را به نفرت تبدیل کند. برخی از یاران معاویه در شهرهای تحت حکومت امیرالمومنین(ع) آشوب به پا می‌کردند، زنان مسلمان را اسیر می‌کردند و در بازارها می‌فروختند. خانه‌هایشان را ویران می‌کردند تا مردم امنیت نداشته باشند و تا از حکومت امیرالمؤمنین(ع) ناراضی شوند. امام برای دفاع از مردم گروه‌هایی از سربازان را می‌فرستاد، اما آنها سستی می‌کردند و می‌گفتند دیگر تاب جنگ ندارند. این، اوضاع آخرین روزهای حکومت امام بود.

هفت حکایت از بچه‌ها و حضرت علی(ع)

بخش قابل‌توجهی از آثاری که در بخش ادبیات داستانی براساس زندگی و شخصیت امام علی(ع) خلق شده در حوزه کودک و نوجوان بوده و اغلب هم در قالب حکایت است. یکی از نویسندگان فعال در این زمینه، مصطفی رحماندوست است که کتاب «هفت حکایت از بچه‌ها و امام علی(ع)» را نوشته و منتشر کرده است. نویسنده در این اثر، 7روایت از رفتار حضرت علی(ع) با کودکان را بازنویسی کرده و از کارهای امیرالمومنین(ع) که باعث شادی کودکان شده، قصه می‌گوید. این کتاب، به بازگو کردن مهربانی‌های امام علی(ع) با کودکان می‌پردازد و 7داستان تاریخی از رفتار آن حضرت با کودکان را روایت می‌کند. انجیر و عسل، خنده و خرما، دخترک خدمتکار، بچه‌ای که بوی بهشت می‌داد، به‌خاطر شادی بچه‌ها، آرام در کنار پدر و احترام به مهمان، نام 7داستانی است که در این کتاب روایت شده است. این کتاب برای بچه‌های بزرگ‌تر از 5سال نوشته شده که بزرگ‌ترها می‌توانند آن را برایشان بخوانند، برای بچه‌های ابتدای دبستان هم این کتاب می‌تواند خواندنی باشد.

ماه در چاه

بازنویسی روایت‌های معتبر درباره زندگی و شخصیت امام علی(ع) برای مخاطبان گروه‌های سنی مختلف، به‌ویژه کودکان و نوجوانان از دغدغه‌های اصلی اغلب نویسندگان فعال در این سال‌ها بوده و هست و یکی از نویسندگان فعال در این بخش، شهرام شفیعی است که آثار متعددی در این زمینه تالیف و منتشر کرده است. از کتاب‌های شاخص این نویسنده در این حوزه، اثری با عنوان«ماه در چاه» است که داستان زندگی امام علی(ع) از مجموعه کتاب آفتاب نوشته شهرام شفیعی است. این کتاب روایتی داستانی از تولد تا شهادت حضرت علی‌بن ابی‌طالب(ع) است که برای گروه سنی نوجوان نوشته و منتشر شده است. در این کتاب، شهرام شفیعی مسیر علی شدن امام را تا شهادتی که به‌زعم ایشان آغازی است بر رستگاری، به رشته تحریر درآورده است. در بخشی از این کتاب می‌خوانیم: «علی به سال‌های نوجوانی رسیده است. او را از کودکی به خانه پسرعمش آورده‌اند و سال‌هاست که علی بر سفره‌ محمد نشسته است. سال‌هاست که دست تقدیر، علی را از خانه‌ پدری به خانه‌ محمد آورده است. همان محمد که مردم «امین» صدایش می‌زنند؛ آنقدر که امانتدار است و درستکار.»

حیدر

کتاب «حیدر» نوشته آزاده اسکندری به تصویر تازه‌ای از زندگی امام علی(ع) می‌پردازد. این کتاب در قالب رمان تاریخی تالیف و با استناد به منابع قابل اطمینان نوشته شده است. در کتاب حیدر با روایتی خطی، از ۹سال زندگی امام علی(ع) با حضرت صدیقه طاهره فاطمه(س) مواجهیم؛ روایتی که راوی‌اش حیدر(ع) است. از زبان امام علی(ع) داستان را می‌خوانیم که از سال دوم تا یازدهم هجری چه گذشته است. از روز‌های نزدیک به ازدواج حضرت امیر(ع) تا روز‌های بعد از شهادت حضرت زهرا(س). هر آنچه از زندگی مشترک، نبرد‌ها و روزگار به‌طرزی پراکنده در منابع شیعه و سنی ثبت شده است، از دید نویسنده دور نمانده و در تلاشی هوشمندانه با اتکا و ارجاع به بیش از ۱۲۰منبع متقن، تصویری روشن و یکپارچه از زندگی مولی‌الموحدین در رمان حیدر گردآوری کرده است. در بخشی از کتاب حیدر می‌خوانیم: «از جنگ بدر که برگشتیم، بقیه دهه دوم‌ ماه را در مسجد معتکف شدیم. غوغایی در دلم به پا بود. دوست داشتم فاطمه، خانم خانه‌ام باشد و من سایه سرش. همیشه حتی در سخت‌ترین دقایق جنگ هم با ترس بیگانه بودم، اما آن روزها چه‌چیزی جسارت را در من ذوب کرده بود، نمی‌دانم؟ هرچه با خودم کلنجار می‌رفتم، نمی‌توانستم پا پیش بگذارم. باز مرور کردم آن روزی را که پیامبر(ص) پرسیدند: «نمی‌خواهی ازدواج کنی؟» از لحنشان معلوم بود که یعنی خوب است یکی از دختران قریش را برایت بگیرم. سکوت کردم. نمی‌خواستم فاطمه را از دست بدهم... .»

۱۲ قصه از امام علی(ع) و یارانش

کتاب ۱۲قصه از امام علی(ع) و یارانش با نگاهی به نهج‌البلاغه برای گروه سنی «ب و ج» به قلم مژگان شیخی به نگارش درآمده است. این اثر به‌منظور آشنایی کودکان و نوجوانان با سیره عملی حضرت علی(ع) به رشته تحریر درآمده، علاوه بر آن آموزه‌های اخلاقی، تربیتی و آشنایی مخاطب با سیره اهل‌بیت(ع)، بخشی از تاریخ پیش از ظهور اسلام و سده اول بعثت را به کودک آموزش می‌دهد. یار روزهای سخت، کسی که می‌آید، ابوذر صحرانشین، من همانم که بودم، حکایت آن مروارید، مردی که از بازار گذشت، کفش‌های وصله‌دار، راه و چاه، عسل و انجیر و بچه‌ها، عقیل و آهن سرخ، آن مرد پیشگو و ناله مرغابی‌ها و... عناوین داستان‌های این اثر را تشکیل می‌دهند. نویسنده در نخستین داستان از این اثر با عنوان «یار روزهای سخت» به بیان بخشی از دوران کودکی امیرالمؤمنین(ع) و تربیت ایشان از سوی نبی مکرم اسلام(ص) می‌پردازد. در این بخش، ضمن بیان ماجرای زندگی امام علی(ع) با پیامبر(ص) در دوران کودکی، حدیثی از امام(ع) در این رابطه نقل شده است که در آن می‌خوانیم: «وقتی کودک بودم مرا در کنارش می‌نشاند و بر سینه‌اش می‌چسباند. در کنار او می‌خوابیدم و بوی خوشش را می‌بوییدم و گاهی می‌شد که چیزی را با دست خود به دهانم می‌گذاشت. نه هرگز دروغی در گفتارم دید و نه خطایی در رفتارم.»